Алтаргана
Арадаймнай андалдашагүй баялиг
23 августа 2018
993
Буряадай арадай поэт Лопсон Тапхаев “Андалдашагүй баялиг” гэжэ шүлэг соогоо иигэжэ бэшэһэн юм:
...Абай-Гэсэр, Алтан-Шагайе
Арад зомни зохёоходоо,
Үнгэрһэн сагай үнэн шарайе
Үльгэр болгон үлээгөөл даа.
Буляашагүй түрэ, нэрэтэй, хуби золой сэлмэг наратай буряад арадайнгаа урдын түүхые, уран бэлигые поэт андалдашагүй баялиг гээд нэрлэнэ. Энэ сэгнэшэгүй баялигые арад түмэндөө түхөөһэн үльгэр домог түүрэгшэ үндэр бэлигтэнэй нэгэн — Майсаан Алсыев тухай хөөрэхэмнай.
Майсаан хүбүүн дуулаха дуратай һэн. Өөрөө ёохорой, архиин, түрэ найрай, уянгата дуунуудые зохёогоод дууладаг байгаа. Зохёоһон онтохо, дуунуудаа, үльгэрнүүдээ хуушан монголоор бэшэжэ абахаяа оролдодог һэн.
Буряад отогуудай, уг гарбалай түүхэ домогуудые гайхама һүр ехэтэйгээр түүрээдэг байһыень олон шэнжэлэгшэд тэмдэглэһэн юм. Жэмһэгтэ үнгэрдэг байһан үльгэр домог түүрээгшэдэй заншалта урилдаанда тэрэ илажа гарадаг байгаа. Түнхэндэ үльгэр домог түүрээгшэ бэлигтэн олон байһан гээд мэдэнэбди: Дарма, Бальжан Забановууд, Арабдан Онгорхоев, Егор Сороковиков-Магай, Санжа Матуев. Суута онтохошон Е. Сороковиков-Магайтай һайн нүхэд байһан, тэрэнь Жэмһэгтэ Алсыевтанда хирэ болоод лэ айлшалдаг һэн.
Буряад хэлэ бэшэг болон аман зохёол шэнжэлэгшэд 1940 ондо Майсаан Алсыевһаа дүшэн үльгэр болон онтохонуудые бэшэжэ абаһан юм. Тэрэ үеэр С. Балдаев, М. Азадовский, Л. Элиасов, М. Мильхеев, Н. Шаракшинова, Е. Баранникова, И. Тугутов болон бусад Түнхэнөөр аман зохёол суглуулжа ябаһан түүхэтэй. Жэшээлбэл, С. П. Балдаев М. Алсыевһаа «Жалгайн шэнээн аматай, жаран дүрбэтэй Жагар Мижид хаан», «Шоно Бүргэд хаанай Хүйтэн хүхэ зүбэ», «Баян Хара ламайн хүбүүн Бүхэ Настах», мүн «Абай Гэсэр хаан» үльгэрнүүдые бэшэжэ абаһан байна. «Уран тангариг», «Тоти шубуун», «Хоридой үбгэн», «Аржа Буржа хаан» болон бусад онтохонууд баһал тиихэдэ ниитэлэгдэһэн юм.
1959 ондо БИОН-ой эрдэмтэд М. Алсыевһаа Түнхэнэй улад зоной ерэһэн түүхэ, Халхын Шара баатар Өөлэд баатар хоёрой дайлалдаан, Лэбээнтэй тухай болон бусад олон түүхэ домогуудые бэшэжэ абаа һэн. Эдэ зохёолынь 1990 ондо «Буряад арадай түүхэ домогууд» гэжэ гаршагтай (найруулан зохёогшо В. Ш. Гунгаров) Буряадай номой хэблэлээр гараһан суглуулбари соо нара хараа бэлэй.
Газар дээрэхи хүн зониие абархын тула Гэсэрэй эрэлхэг зоригтой баатаршалга тухай дүрбэн һалаа, тэрэнэй туһамарша баатарнууд, Хан Хурмаста тэнгэри тухай Майсаан Алсыев түүрээдэг байгаа. Бусад үльгэршэдэй зохёолнууд соо ушардаггүй сюжет, үйлэдэгшэ нюурнууд тэрэнэй түүрээлгэ соо ушардаг һэн. Жэшээнь, Абай Гэсэр-хаанай Гүмэн-хаанай албатаниие, эжыгээ, хаанай хатаниие абарһан тухай, хаанай Уран-гоа басагые аршалаад, дүрбэдэхи хатан болгоһон түүхэ хэлэдэг бэлэй. Баруун болон зүүн тэнгэринүүдэй баатар-дархашуулай тулалдаан тухай түүрээдэг һэн. Тиигэжэ тэрэнэй зохёолнуудай үндэһөөр Гэсэр тухай буряад үльгэрнүүдэй «түнхэнэй» вариант бүрилдэһэн юм.
Дайнай үедэ бусад мэдээжэ үльгэршэдтэй хамта Улаан-Үдын ПВЗ-гэй Соёлой ехэ ордон соо Гэсэрэй баатаршалга тухай һүр жабхаланта үгэнүүдтэй үльгэр домогоо түүрээжэ, Агуу Илалтые хурылан уряалаа бэлэй. Һургуули, клуб, полевой стан дээрэшье уригдажа, эртэ урдын элинсэгэй эгшэг аялга мүнхэрүүлһэн хүбшэргэй нарин морин хуураа ханхинуулан, Гэсэрэй гайхамшаг үльгэр түүхэ түүрээхэдэнь, шагнаһан зоной сэдьхэл доһолон, уяран байгаа бшуу. Үбһэндэ ябаһан эдиршүүлдэ үйһэн ехэ түйсэ соо шэмэтэй хүрэнгэ асаржа, амарха забһартань һайхан үльгэр онтохо хөөрэжэ хужарлуулдаг байһан тухай тэрэ үеын хүбүүд, басагадай һайхан дурсалга үлэнхэй. Түбшэн даруу зантай, сэсэн мэргэн үгэтэй буурал үльгэршэнэй һургаал заабари ехэ хүмүүжэл, наһанайнь зол заяан болоо ха юм.
М. Алсыевай уран бэлиг тухай эрдэмтэд Р. Шерхунаев, В. Гунгаров бэшэһэн байна. Буряадай арадай уран зохёолшо Б. Ябжанов «Саяанай домог» гэжэ туужа соогоо гайхамшаг үльгэршэнэй дүрэ мүнхэрүүлээ. Түрэл тоонто Охор-Шэбэрэйнь һургуули үльгэршэнэй нэрэ зүүнэ. 2014 ондо Майсаан Алсыевай 135 жэлэй ойн баяр Түнхэндэ, мүн хамаг Буряадай үргэн олониитын хабаадалгатайгаар ниислэл хото Улаан-Үдэдэ тэмдэглэгдээ. Ерэхэ 2019 ондо 140 жэлэй ой гүйсэхэдэ, буряад арад түмэнэйнгээ уран бэлигые түбидэ суурхуулһан элитэ үльгэршэнэй нэрэ соло дахин дуудахал байхабди.
Суута үльгэршэн Түнхэнэй аймагай Охор-Шэбэр нютагта 1879 ондо түрэһэн юм. Айлай ганса хүбүүн хадаа хара багаһаань мал хараха, үбһэ абаха, түлеэ бэлдэхэ хүндэ ажалда ябаһан, эртээр хүдэржэһэн байгаа. Хэды эсэбэшье, һүни дүүрэн теэбии, таабайнгаа үльгэр домог, онтохо хөөрэхые хужарлан шагнагша бэлэй. Хуур, лимбээр наадажа һураһан һонор, һүбэлгэн ухаатай хүбүүн үльгэр домогуудые сээжээр һанажа абаад, өөрөө түүрээдэг болоо һэн. Данзан Найданов, Бобру Хитерхеев, Хастан Хугаев үльгэршэд тэрэнэй багша болоһон байна. Эдэ багшанарай нүлөөгөөр залуу үльгэршэн эпос үгүүлэн хөөрэхэдөө, хуур дээрэ наадажа, түүрээлгэеэ дэмжэдэг заншалтай һэн. Мэдээжэ шэнжэлэгшэ С. П. Балдаевай бэшэһээр, М. Алсыев 12 наһандаа Гэсэр түүрээжэ эхилһэн юм.
Майсаан хүбүүн дуулаха дуратай һэн. Өөрөө ёохорой, архиин, түрэ найрай, уянгата дуунуудые зохёогоод дууладаг байгаа. Зохёоһон онтохо, дуунуудаа, үльгэрнүүдээ хуушан монголоор бэшэжэ абахаяа оролдодог һэн.
Буряад отогуудай, уг гарбалай түүхэ домогуудые гайхама һүр ехэтэйгээр түүрээдэг байһыень олон шэнжэлэгшэд тэмдэглэһэн юм. Жэмһэгтэ үнгэрдэг байһан үльгэр домог түүрээгшэдэй заншалта урилдаанда тэрэ илажа гарадаг байгаа. Түнхэндэ үльгэр домог түүрээгшэ бэлигтэн олон байһан гээд мэдэнэбди: Дарма, Бальжан Забановууд, Арабдан Онгорхоев, Егор Сороковиков-Магай, Санжа Матуев. Суута онтохошон Е. Сороковиков-Магайтай һайн нүхэд байһан, тэрэнь Жэмһэгтэ Алсыевтанда хирэ болоод лэ айлшалдаг һэн.
Буряад хэлэ бэшэг болон аман зохёол шэнжэлэгшэд 1940 ондо Майсаан Алсыевһаа дүшэн үльгэр болон онтохонуудые бэшэжэ абаһан юм. Тэрэ үеэр С. Балдаев, М. Азадовский, Л. Элиасов, М. Мильхеев, Н. Шаракшинова, Е. Баранникова, И. Тугутов болон бусад Түнхэнөөр аман зохёол суглуулжа ябаһан түүхэтэй. Жэшээлбэл, С. П. Балдаев М. Алсыевһаа «Жалгайн шэнээн аматай, жаран дүрбэтэй Жагар Мижид хаан», «Шоно Бүргэд хаанай Хүйтэн хүхэ зүбэ», «Баян Хара ламайн хүбүүн Бүхэ Настах», мүн «Абай Гэсэр хаан» үльгэрнүүдые бэшэжэ абаһан байна. «Уран тангариг», «Тоти шубуун», «Хоридой үбгэн», «Аржа Буржа хаан» болон бусад онтохонууд баһал тиихэдэ ниитэлэгдэһэн юм.
1959 ондо БИОН-ой эрдэмтэд М. Алсыевһаа Түнхэнэй улад зоной ерэһэн түүхэ, Халхын Шара баатар Өөлэд баатар хоёрой дайлалдаан, Лэбээнтэй тухай болон бусад олон түүхэ домогуудые бэшэжэ абаа һэн. Эдэ зохёолынь 1990 ондо «Буряад арадай түүхэ домогууд» гэжэ гаршагтай (найруулан зохёогшо В. Ш. Гунгаров) Буряадай номой хэблэлээр гараһан суглуулбари соо нара хараа бэлэй.
Газар дээрэхи хүн зониие абархын тула Гэсэрэй эрэлхэг зоригтой баатаршалга тухай дүрбэн һалаа, тэрэнэй туһамарша баатарнууд, Хан Хурмаста тэнгэри тухай Майсаан Алсыев түүрээдэг байгаа. Бусад үльгэршэдэй зохёолнууд соо ушардаггүй сюжет, үйлэдэгшэ нюурнууд тэрэнэй түүрээлгэ соо ушардаг һэн. Жэшээнь, Абай Гэсэр-хаанай Гүмэн-хаанай албатаниие, эжыгээ, хаанай хатаниие абарһан тухай, хаанай Уран-гоа басагые аршалаад, дүрбэдэхи хатан болгоһон түүхэ хэлэдэг бэлэй. Баруун болон зүүн тэнгэринүүдэй баатар-дархашуулай тулалдаан тухай түүрээдэг һэн. Тиигэжэ тэрэнэй зохёолнуудай үндэһөөр Гэсэр тухай буряад үльгэрнүүдэй «түнхэнэй» вариант бүрилдэһэн юм.
Дайнай үедэ бусад мэдээжэ үльгэршэдтэй хамта Улаан-Үдын ПВЗ-гэй Соёлой ехэ ордон соо Гэсэрэй баатаршалга тухай һүр жабхаланта үгэнүүдтэй үльгэр домогоо түүрээжэ, Агуу Илалтые хурылан уряалаа бэлэй. Һургуули, клуб, полевой стан дээрэшье уригдажа, эртэ урдын элинсэгэй эгшэг аялга мүнхэрүүлһэн хүбшэргэй нарин морин хуураа ханхинуулан, Гэсэрэй гайхамшаг үльгэр түүхэ түүрээхэдэнь, шагнаһан зоной сэдьхэл доһолон, уяран байгаа бшуу. Үбһэндэ ябаһан эдиршүүлдэ үйһэн ехэ түйсэ соо шэмэтэй хүрэнгэ асаржа, амарха забһартань һайхан үльгэр онтохо хөөрэжэ хужарлуулдаг байһан тухай тэрэ үеын хүбүүд, басагадай һайхан дурсалга үлэнхэй. Түбшэн даруу зантай, сэсэн мэргэн үгэтэй буурал үльгэршэнэй һургаал заабари ехэ хүмүүжэл, наһанайнь зол заяан болоо ха юм.
М. Алсыевай уран бэлиг тухай эрдэмтэд Р. Шерхунаев, В. Гунгаров бэшэһэн байна. Буряадай арадай уран зохёолшо Б. Ябжанов «Саяанай домог» гэжэ туужа соогоо гайхамшаг үльгэршэнэй дүрэ мүнхэрүүлээ. Түрэл тоонто Охор-Шэбэрэйнь һургуули үльгэршэнэй нэрэ зүүнэ. 2014 ондо Майсаан Алсыевай 135 жэлэй ойн баяр Түнхэндэ, мүн хамаг Буряадай үргэн олониитын хабаадалгатайгаар ниислэл хото Улаан-Үдэдэ тэмдэглэгдээ. Ерэхэ 2019 ондо 140 жэлэй ой гүйсэхэдэ, буряад арад түмэнэйнгээ уран бэлигые түбидэ суурхуулһан элитэ үльгэршэнэй нэрэ соло дахин дуудахал байхабди.