Ажалша, дууша Улаан-Ярууна нютагаархин

Урданай буряад зон гүйгөөшэ хара мориёо «хурдан улаан», шадамар бэрхэ хүбүүд басагадые «һухай улаан хүбүүд, хасар ягаан басагад» гэхэ мэтээр тодорхойлон нэрлэдэг бэлэй. Саашань хэлэбэл, ажалаар урдалһан зондо улаан туг үгтэдэг һэн, юрэдөөл, гадаа бэеын шандааһа шадалые, доторой халуун ульһа элшые тэмдэглэдэг гээшэ.



Нютагай нэрэ удхатай

«Жалгын үнэгэнэй арһан улаан, жаргалтай һамганай хасар улаан» гэдэг оньһон үгэ ажал хэрэгээр, аялга дуугаар аймагтаашье, Буряад уластаашье урдалжа, шагнал хайрада хүртэжэ ябадаг зол жаргалтай «Улаан-Ярууна» нютагаархинда сэхэ хабаатай гэхээр. Зүгөөр Улаан Яруунын улаан ягаан хүбүүд басагад зол жаргалаа хэзээ дээрэһээ буухыень хүлеэжэ байдаггүй, өөһэдынгөө арга хүсөөр, дархан солоор бүтээжэ байдаг габьяатай. Эндэ ажаһуудаг зон анханһаа ажалша бүхэриг, урид һанаатай, эбтэй эетэй, юунэйшье болобол «урагшаа!» гээд, бэе бэеэ дэмжэлсэн, ээм мүрөө тодолсон дабхидаг байһаниинь тон һайшаалтай, жэшээтэйшье. 
Нютагай түүхэһээ абан дурсабал, анхан коллективизациин үедэ 1928 оной ноябрь һарада Игнат Панкратов, Цыбен Аюшин, Хуриган Васильев гэгшэдэй эдэбхи үүсхэлээр 11 айл сугларжа, «Улаан-Ярууна» артель бии болоһон. Баруун-Бэе, Боршогор, Соолгото, Бартан-Тоором, Гонзогой, Кыргында гэжэ багахан буряад тосхонууд «Улаан Шэнэһэтэ», «Улаан Хулһата», «Улаан Ярууна» нэрэтэй коммунанууд болоод байһанаа, 1930 ондо эдэ гурбан артельнууд «Улаан-Ярууна» нэрэтэй колхоз болон нэгэдээ һэн. Коммунада түрүүшүүлэй тоодо ороһон нютагай эдэбхитэн Бартан-Базарай нэрээр нютагай үйлсэ нэрлэгдэнхэй. Мүн түрүүшын түрүүлэгшэнэр Бата-Мүнхэ Цыдыповэй, Ринчин Доржиевэй нэрэнүүд мүнхэлэгдэнхэй.



Тэрэ сагһаа хойшо хэдыхэн айлнууд үдэжэ, һалбаржа, тэбхэр томо байшан гэрнүүдынь хэдэн үйлсэ гудамжануудаар һубаринхай. Айл бүриин амгалан тайбан байдал урда үеынхинэйнь табижа үгэһэн бата һуури дээрэ табигдаа гэе. Анханһаа артель хамтын ажалтан хахад харгыһаа сухаридаггүй, урдаа табиһан түсэбүүдээ заатагүй бэелүүлдэг заншалтай байһан, мүнөөшье уг удамуудынь үбгэ эсэгэнэрэй, аба эжынгээ һургаал заабариие алдангүй сахижа, дам саашань дамжуулан, дээрэ үргэн ябанад.

ТОС «Улаан-Ярууна» 



Сагай эрилтээр Ород гүрэн, Буряад Улас, Яруунын аймагташье ТОСуудые — нютагуудай газар дэбисхэр дээрэ олониитын өөрын захиргаануудые бии болгохо хүдэлөөн эхилжэ, 10 жэлэй урда ТОС «Улаан-Ярууна» байгуулагдажа, байра байдалаа ариг сэбэрээр байлгаха, архи тамхинтай тэмсэхэ, зонойнгоо соёл болбосорол дээшэлүүлхэ гэхэһээ эхилээд, элдэб мүрысөөнүүдтэ оролсон, аймаг, республика соогоо шагналай һууринуудта заабол гарадаг болонхой. ТОСой түрүүшын хүтэлбэрилэгшэ, мүнөө Нарһатын гулваа болонхой Дондоков Этигел Бадмаевич (Улаан-Яруунын түрүүшын уһан сэрэгшын хүбүүн) тон харюусалга ехэтэй шударгы ажал ябуулаа гэжэ тэмдэглэхээр. Мүнөөнэйнь түрүүлэгшэ Арабжаев Бэлигтэ Леонидович мүн лэ зоной түлөө үнэнтөөр оролдон хүдэлжэ байдаг.

Зүблэлтын үедэ Соёлой байшантай байһан, тэрээн соогоо кино, гастрольдо гараһан һайн дуратанай ба Буряад драмын, филармониин тоглоо харадаг, гүрэн түрын календарна һайндэрнүүдые тэмдэглэхэһээ гадна угсаата арадай Сагаалган болоод, һайн дуратанай концерт наада гэхэ мэтэ элдэб янзын хэмжээнүүдые ябуулдаг байһан. Тиин саг хубилжа, хамаг байдалай һандаралганаар клубшье үмхиржэ хуушараа. Клубгүй болоһон нютагаархин Сагаалган, Масленица мэтэ найр наадаа урдахи нуур дээрээ үнгэргэжэ байтараа, тосхонойнгоо дунда нэгэ газар бэлдээд, хүүгэдэй наадаха элдэб янзын түхеэрэлгэнүүдтэй үргэн талмайтай болобо. Тэндэнь хүүгэдшье наадажа, бүдүүн зоншье найр наадаяа үнгэргэжэ эхилээ. Зүгөөр газаа хадаа газаа, шэмэрүүн хүйтэндэ тиимэшье зохид бэшэ байхадань, «одоо юун боложо байна гээшэб, өөһэдынгөө гараар клуб барижа шадахагүй юм гүбди» гэлсэбэ. 



Нэн түрүүн «Улаан-Ярууна» ТОСойхид шабартай үйлсэнүүдтээ элһэ шулуу хаяжа, заһабарилба; өөһэдынгөө хүсөөр, трактор машинаа хэрэглэн, зайн галай ябаха столбнуудые шэнэлжэ, газаагуураа гэрэлтэй болгоо; хүүгэдэй спорт эмхидхэн хүгжөөгөө, субарга шүтөөнүүдые: Дархитын, Боди субаргын, Кыргындын, Боршогорой обоонуудые һэргээһэн түхеэрэлгэнүүдые, субаргануудые бодхоогоо; Яруунынгаа дасан дугангуудта туһа хүргэжэ байхаяа мартаагүй; суутай, зондо жэшээтэй хүнүүдээр уулзадгануудые үнгэргэхэ үбгэд хүгшэдтөө туһалха, бэлэг сэлэг барюулха, хүхеэхэеэ уялгада тоолоо; Нарһатынгаа, аймагайнгаа, республикынгаа элдэб мүрысөөнүүдтэ хабаадажа, түрүүшын һууринуудые эзэлхэ ёһотойбди гэһэн эдэбхи үүсхэлээ бадаргаа. 

Шэнэ Соёлой байшан (СДК)

Соёлой байшан бариха һанаан бодолоо алдангүй, 70-аад онуудаар хуушан клубэй даагша байһан Бадмаева Долгор Гомбоевна түрүүтэй наһатайшуул «Хараасгай» гэжэ хүүгэдэй сэсэрлигтээ суглаа татажа, энэ асуудал зүбшэн хэлсээд, «клуб бариха» гэһэн тогтоол эрхэбэшэ өөһэдтөө тогтообо. Тиин барилгын жасада мүнгэ зөөришье сугларжа эхилээ, адууһа мал, эдеэ хоол, хэн юу асарха шадалтай байнаб зөөжэ, ойн бутын улаан шоргоолзодтол эбтэй эетэйгээр хүдэлжэ гараа. Гарта хүлтөөрөө хүгшэн залуугүй габшагай ажал ябуулжа, шэнэ гоё Соёлой байшантай боложо, булта баясаа, зоной хүшэлэл аша үрэтэй гэжэ ойлгоо. Арадай барилгын хүсөөр 2010 ондо баригдажа эхилээд, 2012 ондо нээгдээд, 2013 ондо СДК-гай барилгань бүрин түгэсэһэн. Улаан-Яруунын Соёлой байшан нютагайнгаа № 1 гэр боложо, хүн зон булта иишээ дуратайгаар субадаг, суглардаг боложо, эб хамтын элшэ хүсые мэдэрээ.



Улаан-Яруунын СДК-да баригдаһан сагһаань хойшо эршэмтэй ажал хүдэлмэри ябуулагдана (эрхилэгшэнь Базарова Норжима Дампиловна, орлогшонь Доржиев Жаргал Нимбуевич). Календариин «улаан үдэрнүүдэй» хамаг һайндэрнүүд тэмдэглэлгэ, найр наадануудта бэлдэлгэ, элдэб хэмжээнэй мүрысөөнүүдтэ хабаадалга, хүүгэдые хүхеэһэн, эрдэм мэдэсынь дээшэлүүлһэн хүгжэлтэтэй нааданууд, мүрысөөнүүд, үбгэд хүгшэдэйнгээ үндэр наһа хүндэлһэн ёһололгын хэмжээнүүд гэхэ мэтэ үйлэ хэрэгүүд һубарин ябуулагдадаг. Жэшээнь, хэдэн жэлэй урда ажалай ба дайнай ветеран Нимбу Доржиевич Доржиевтай Сталинградай тулалдаанай 75 ойдо зорюулагдаһан мартагдашагүй уулзалга үнгэрөө һэн. Илалтын үдэртэ заатагүй ажалай ба дайнай ветеран комбат Ринчин Доржиевич Доржиевай хүшөөгэй дэргэдэ митинг үнгэргэжэ, удаань концерт ба ветерануудаа хүндэлэлгын сайлалга жэл бүри үнгэргэгдэдэг юм. Пандеми үбшэнэй үедэ республикын ба аймагай хэмжээнүүдэй онлайн-конкурснуудта хабаадажа, шангай һууринуудта гаража байһаншье. «Масленица» мүрысөөндэ 1-хи һуурида гараһан юм. «Дурасхаалай зула» («Свеча памяти») гэһэн хэмжээ ябуулгада хабаадалсаа.



Мүн эндэ бага ехэгүй зоной һонирходог шатар даамай, бэеын тамир элүүржүүлгын, «скандинавска ходьбагай», фитнесэй, теннисэй, залуу гэр бүлэнүүдэй, гар урлалай г.м. кружогууд, секцинүүд хүдэлнэ. Жэшээнь, скандинавска аргаар 2 тулгуур тулаад ябадаг һорилгые үбгэд хүгшэд ехэтэ һайхашаанхай, 9 шэглэлээр ябажа байдаг болонхой. Тэрэнь юрэ тархиингаа хазайһан тээшээ ябалган бэшэ, заатагүй нэгэ удхатайгаар: Дархитынгаа Боди субаргада, Зүгдэр Намжалма бурханай субаргада гэхэ мэтэ шүтөөнүүдтээ мүргэнгөө, буян хэнгээ ябахадань, дали ургаһандал хүнгэнөөр алхалагдана ха юм.

Мүрысөөнүүдтэ хабаадалган

Улаан-Яруунын Соёлой байшанай хабаадалсаагүй үйлэ хэрэгүүд, элдэб хэмжээнэй мүрысөөнүүд барагдашагүй, түхэреэн жэлдэ хойно хойноһоо һубарижал байдаг аабза. 2019 ондо буряадай мэдээжэ кинорежиссер Солбон Лыгденовэй «321-я Сибирская» гэжэ арад зоной хүсөөр табигдажа байһан кинодо эдэбхитэй хабаадалсаһанай түлөө «Баярай бэшэг» абаа юм. Клубэй мэргэжэлтэд саг үргэлжэ эрдэм мэдэсэеэ, арга дадалаа үргэдхэжэл, семинар суглаануудта гээгдэнгүй ябадаг. Жэшээнь, Гундада, Комсомольскодо шэнэ соёлой байшангуудай тоглоондо хабаадалсаһан Буряад Уласай толгойлогшо Алексей Самбуевич Цыденов, Соёлой яаманай сайд Соёлма Баяртуевна Дагаева гэгшэд соёлой ажалшадай саашанхи хараа бодол, мүнөө үеын ажабайдалда тааруулһан шэнэ арга дадалнуудые элсүүлжэ байхын тула оролдожо байхые уряалаа һэн. Мүн «Соёл» гэһэн гүрэнэй программаар заһабарилга-шэнэдхэлгын хэрэгүүд дэмжэгдэжэ, мүнгэ һангай талаар хангагдадагынь туһатай. Улаан-Яруунын Соёлой байшанай туйлаһан амжалтануудые, жэл бүри хэгдэжэ байдаг календарна үдэрнүүд, һайндэрнүүдээр, элдэб хэмжээнүүдээр дашарамдуулагдаһан үйлэ хэрэгүүдые бултыень тоолохын аргагүй. 2021-2022 онуудта тэдэнэй ажалай урагшатай ажалай үрэ дүнгүүд иимэрхүү байна:




2021г. — «Сагаалган» найрай хэмжээндэ, аймаг хоорондын буряадаар хэлэхэ «Үреэлнүүд» гэһэн мүрысөөндэ 1-хи шатын диплом.
2021г. — Зүгдэр Намжалма бурханай субаргада зорюулһан аймагай буряад дуунай конкурсые үндэр хэмжээндэ эмхидхэн үнгэргэбэ.
2021г. — Республикын хэмжээнэй үльгэршэ ба магтаал дуунуудай «Угайм эрдэни» конкурсда Жаргал Нимбуевич Доржиев 3-хи һуури эзэлбэ;
2022г. — аймагай хэмжээнэй «Масленица» найр нааданда — 1-хи һуурида гараба; 
2022г. — аймагай хэмжээнэй «Принц и золушка» нааданда — «Золушка» номинацида — Гран-При абаба;
2022г. — аймагай хэмжээнэй «Принц и золушка» конкурсда — «Принц» номинацида — 2-хи фуурида гараба; 
2022г. — республикын хэмжээнэй «Гэр бүлэ ба ёһо заншал» гэһэн харалгада — 2-хи һуурида гараба; 
2022 он — республикын хэмжээнэй «Буряад хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн тон эрхим эссе» харалгада 2-хи шатын дипломдо хүртэлгэ;
2022г. — аймагай хэмжээнэй «Наадан-Сурхарбаан-2022» мүрысөөндэ 1-хи һуурида гараба.

Группа скандинавской ходьбы

«Улаан-Ярууна» хоорой дуушад

2018 ондо ажалай коллективуудай дунда хоорой конкурс соносхогдоод, «Улаан-Ярууна» нэрэтэй 17 хүнһээ бүридэһэн хоор байгуулагдаад, хабаадагшад саг үргэлжэ шэнэлэгдэжэ байдаг. Репертуартань буряад, ород, ондоо арадуудай, хари гүрэнэй композиторнуудай дуунууд ородог. Анханай Зүблэлтэ гүрэндэ ородог байһан республикануудай композиторска дуунуудые аялга удхыень һайхашаабал, буряад хэлэндэ оршуулжа байжа дууладаг, үгы гэбэл буряад дуугаа ород хэлэндэ, ород дуу буряадта хүрбүүлээд дуулалдахашье. 

Ганса хоорто дууладаг бэшэ, мүн «соло», «дуэт», «трио» гэхэ мэтэ номинацинуудта хабаадалсажа, шангай һууринуудые эзэлдэг. 2018 ондо «Хоровая инициатива» гэһэн республикын хэмжээнэй конкурсда «Улаан-Ярууна» хоор 1-хи шанда хүртөө. 2019 ондо Ахадүү Доржиевтан М.Ф.Черепановагай 100 жэлэй ойдо зорюулагдаһан «Дууша гэр бүлэ» гэһэн дуунай конкурсда 3-хи һуурида, А.С.Цыденовагай дурасхаалта мүрысөөндэ Ж.Н. Доржиев 2-хи һуурида гараһан. 2020 ондо «Эрэшүүл дуулана» гэһэн конкурсда хоорой гурбан эрэшүүл «трио» номинацида оролсон, дипломдо хүртөө. Мүн энэ жэлдэ Доржиева Ажима республикын хэмжээнэй Сэсэг Бадмаевагай авторска дуунай конкурсда 2-хи һуури, региональна «Уянга шэнгээһэн аялга» гэһэн онлайн-конкурсда хабаадажа, Гран-при шанда хүртэһэн. 



Хоорто түрэл бүриин мэргэжэлтэй, ажалтай хүнүүд хабаадалсажа байдаг. Тэдэнэр хүдэлмэриһөө ерэхэдээшье, гэр гэртээ сүлөө забдагүй ажалтайшье һаа, репетицидээ нэгэ аргаа олоод лэ ябажа байдаг юм. Байгаалиһаа үгтэһэн дуушанай түрэлхиин бэлиг шэргэшэхэ бэшэ, сэдьхэлэйнь оёорто бурьялжал, амар заяа үгэнэгүй ха юм даа. Иигэжэл һайн дуранай дуушаднай алибаа бэрхэшээл дабаһаар, аялга дуугаа зэдэлүүлдэг байнал даа. 

«Улаан-Ярууна» хоорой дуушадые нэрлэбэл: Доржиев Ж.Н. (РКДЦ, уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ), Дондоков Э.Б. (АМО "Сосново-Озерское), Ширапов А.Е. (ФССП), Доржиев А.Д. (хубиин ажалтан), Нимаев Б.Д. (АМО «Еравнинский, мэргэжэлтэн), Цыренжапов Н.Ж. (военкомой орлогшо), Зундуев Б.Д. (ДЮСШ, тренер), Базарова Н.Д. (СДК, эрхилэгшэ), Балданова Л.Д. (пенсионер, ветврач байфан), Цыренжапова Л.Ж. (пенсионер, хубиин ажалтан), Пантелеева Н.М. (РКДЦ, менеджер б-н), Цыренова Ж.Л. (пенсионер, оёдолшон), Тышкенова Ж.Ц. (ДОУ «Ласточка», эрхилэгшэ), Бадмажапова Ч.Ж. (пенсионер), Ешеева Д.Н. (багша), Доржиева Э.Ц. (ДШИ, багша), Цыренова Ц.Ш. (наймаашан), Доржиева А.Ш. (багша).



Урдань үшөөл олон амжалтанууд, илалта туйлаха арга боломжонууд олдохол байха. Оролдосотой, абьяастай, бэлиг шадабари ехэтэй зоной одо заяан Үүрэй Солбондол толормо үндэр байхань дамжаггүй.