Арадаймнай нюуса элшэ хүсэн урагшаа шармайха

Буряад арадай үндэһэн соёлой гайхамшаг баялиг нөөсэлһэн энэ музей тухай, музейн ажалда бүхы наһаяа зорюулһан мэргэжэлтэд тухай, тэдэнэй зохёохы ажалай туйлалтанууд тухай хөөрэхые зүбшөөгыт.

Сибириин эгээн үнинэй музейнүүдэй нэгэн болохо энэ гуламтын түүхэ Буряад Уласай байгуулагдаһан 1923 оной октябриин 10-да эхиеэ абадаг. М.Н.Ербановай хүтэлбэри доро үнгэрһэн Бурревкомой зүблөөн хизаар ороноо шэнжэлгын музей бии болгохо тухай шиидхэбэри абаһан юм.

Музейн хадагаламжада ороһон эгээн түрүүшын зүйлнүүдэй нэгэн хадаа декабрист Н.А.Бестужевай Петровско заводто хаатаржаан байха үедөө суглуулһан ханын час гэжэ тоологдодог. Декабристнуудта хабаатай экспонадууд хэдэн арбаад жэлнүүдэй туршада горитой суглуулбари боложо, саашадаа Новоселенгинскдэ тусхай Декабристнуудай музей нээхэдэ, һууриинь табижа үгэһэн юм. Энээндэл адли Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряадай литература болон искусствын музей М.Хангаловай нэрэмжэтэ түб музейн таһаг боложо байгуулагдаһан түүхэтэй.
1958 ондо элитэ буряад этнограф, түүхэшэн, арадай аман зохёол суглуулагша М.Н.Хангаловай түрэһөөр 100 жэлэй ойдо дашарамдуулан, Буряад уласай хизаар ороноо шэнжэлэлгын музейдэ тэрэнэй нэрэ зүүлгэгдээ һэн. Гадна 1958-1960 онуудта Буряадай соёлой болон экономикын эрдэм-шэнжэлгын институт суута этнографай зохёолнуудай гурбан боти хэблүүлһэн байна. Түрүүшын хоёр боти соо 19-дэхи зуун жэлэй һүүл багта, мүн 20-дохи зуунай эхиндэ Ородой географическа бүлгэмэй Зүүн-Сибириин таһагай, Петроградай Ородой музейн этнографическа таһагай хэблэлнүүдтэ нара хараһан тэрэнэй статьянууд гол түлэб ниитэлэгдэһэн юм.


Суута эрдэмтын түрэһөөр 160 жэлэй ойдо, мүн музейн 95 жэлэй ойдо зорюулагдаһан «Буряад этнографи: домогһоо музейн зүйл хүрэтэр» гэһэн үзэсхэлэн эндэ дэлгэгдэнхэй. Үзэсхэлэн тухай мэдээсэлые бөөгэй хубсаһатай, тоног зэмсэгтэй Матвей Хангаловай томо зураг шэмэглэнэ. М.Н.Хангалов буряад бөө мүргэлые олон жэлэй туршада шэнжэлһэн байна. Ондо ондоо нютагуудай бөөнэрэй дурдалга суглуулаа, ямар хүн бөө болодог бэ, бөөгэй манжилай, эсэгэлүүлгын ёһолол яагаад үнгэрдэг тухай, ганса түрэл гарал бэшэ, мүн бүхы нютагай зон энэ ёһололдо хабаададаг урданай заншал тухай тэрэ бэшэһэн юм (Хангалов М.Н.Собрание соч., т.1, Улаан-Үдэ, 1958, н.62). Бөөгэй шахал (тангариг) эбдэһэн хүнүүдые урда сагта яагаад хэһээдэг байһан тухай тэрэ иигэжэ бэшэнэ: «Хэрбээ ямар нэгэ бөөнэр ба удаганар „хүнүүдтэ үбшэ эльгээгээ“ гэжэ гү, али „хэнэйшьеб һүнэһэ үрэбхеэ“ гэжэ һураг суу тараа болбол, айл аймаг зон сугларжа, зарга хэдэг һэн. Зэмэтэй гэһэн олоной шиидхэбэри абтабал, тусгаар малтагдаһан нүхэн соо бөө гү, али удаганиие тархиинь уруу амидыгаар газар соо буладаг бэлэй. Удаань уляаһан гасуу шаадаг һэн. Тиихэдэ һүнэһэниинь газар доро үлэхэ, хэндэшье хоро хүргэхэгүй гэжэ урданай буряадууд тоолодог байгаа» (Хангалов М.Н. Собрание соч., т.1, н.93, 133).

М.Н.Хангалов тусхай бэлэдхэлтэй, эрдэмтэ теоретик байгаагүй. Тиигэбэшье, эсэн сусангүй, бүхы наһаараа түрэл арадайнгаа оюун баялиг болохо аман зохёол, хүн зоной һуудал байдал, ажахы эрхилэлгэ, ёһо заншал, шажан мүргэл, шүтөөн тухай сэгнэшэгүй олон мэдээнүүдые тэрэ суглуулһан габьяатай. Юрэ суглуулаад үнгэрһэн бэшэ, харин олон шухала удхатай асуудалнуудаар шэнжэлэл хэжэ, өөрын тобшолол гаргаһан байна. Жэшээлбэл, буряад арадай эртэ урдын ёһо заншалнуудай, мүн бөөнэрэй элдэб ёһололнуудай удха шанар шэнжэлжэ туршаһан юм. Дуунууд хадаа арадай түүхые толи мэтэ хурсаар харуулна гэжэ тобшолоод, агнаха, мал хараха, газар элдүүрилхэ мэтын ажахы эрхилэлгын гол ажалнуудтай нягта холбоотой гэжэ тэрэ тодорхойлоо. Тэдэнэй удхые шэнжэлһэнэй ашаар дуунуудай, хатарнуудай, һур харбаан нааданай бии болоһон түүхэтэ үе саг, эрхэ нүхэсэл нэрлээ бэлэй.

«Хатарха» гэжэ нэршэһэн буряад арадай хатар шэнжэлхэдээ, эртэ урда сагһаа ерэһэн энэ хатар агнууритай сэхэ холбоотой гэжэ тэмдэглээ һэн. Буряад арад оюун бэлигэйнгээ ашаар юрын ажахы эрхилэлгэдэ хабаатай үйлэ хэрэгүүдые уран һайханай, искусствын бүтээл болгожо шадаһан гээд суута эрдэмтэн гэршэлһэн байна.
Буряадай түүхын музейдэ хадагаламжада байдаг М.Н.Хангаловай жасын шухаг зүйлнүүд энэ үзэсхэлэндэ дэлгэгдээ: тэрэнэй дүрэ-зурагууд, үнэмшэлгэнүүд, 1911-1917 онуудта болоһон экспедицинүүд тухай тэрэнэй тэмдэглэлнүүдэй дэбтэрнүүд, Софья басаганайнь зурагуудтай альбом гэхэ мэтэ тон һонирхолтой зүйлнүүд.

Эдэ дэбтэрнүүдэй нэгэн соо 1910 ондо бэшэгдэһэн иимэ нэгэ һанал бодолынь зүрхэ сэдьхэлым доһолгон хүлгөөгөө: «Түрэл арадайнгаа аша туһада үсэд нэтэрүүгээр хүдэлхэбди. Энэ манай нангин уялга. Мэнэ, мэнэ буряад эшэгы гэрнүүдтэ һаруул, сэбэр болохо, түрэл дайдамнай соёл гэгээрэлэй үндэһэ һуури дээрэ хүгжэжэ эхилхэ. Арадаймнай һүр һүлдэ, нюуса элшэ хүсэн нойрһоо һэрижэ, эршэ зоригтойгоор урагшаа шармайха».

Эрдэмтын энэ бодол ХХ зуун жэлдэ бэелээ. Түрэл араднай соёлой, болбосоролой, эрдэмэй үндэрнүүдые бусад арадуудай зэргэдэ амжалтатай дабажа ябана. Эрхим бэрхэ буряадуудай нэрэнүүд бүхы дэлхэйн түүхэдэ оронхой. Суута шэнжэлэгшын дурасхаал хүндэлэн, буряад арадай болон бусад монгол туургата арадуудай түүхын болон аман зохёол шэнжэлэлгын асуудалнуудта зорюулагдаһан «Хангаловай уншалганууд» заншалта ёһоор үнгэрнэ.

Түрэл хэлэ һургуулинуудта заалгадаг болохын түлөө бүхыгөөрөө оролдоһон арадай багша, этнограф, аман зохёол шэнжэлэгшэ Матвей Николаевич Хангаловай гэрэлтэ дурасхаал арад түмэнэй ухаан сэдьхэлдэ хэтэ мүнхэдөө үлэхэ.