АГЫН АРШААНУУД
Агын тойрогой гурбан аймагта нютагай хэмжээнэй, зоной дулаанай сагта олоороо гаража амардаг, бэеэ аргалдаг аршаан булагууд элбэг. Тэдэ аршаануудые нэрлэбэл:
Юhэн-Хобоогой аршаан. Алхана шадар гаража байдаг олон эхитэй хүйтэн аршаанууд. Доторой, үе мүсын, арһанай г.м. олон үбшэндэ туһатай.
Һонгинтын аршаан. Шандали тосхон шадар гаража байдаг, уушханай үбшэ аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Хужартайн аршаан. Тэрэл Шандали тосхонҺоо баруулжаа байдаг, хотын үбшэ аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Угсаахайн аршаан. Зүдхэли шадар гаража байдаг, хотын үбшэ аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Аршаантын аршаан. Зүдхэлидэ, тиихэдэ Сахюурта нютагта гаража байдаг адли нэрэтэй хүйтэн аршаанууд.
Уртын аршаан. Могойтын аймагай Урта тосхон шадар гаража байдаг, нютагай зоной зундаа амардаг хүйтэн аршаан.
Хилгэндын аршаан. Орловск шадар гаража байдаг, доторой үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Хүрэлжын аршаан. Сүүгэл шадар гаража байдаг, доторой үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Зугаалайн аршаан. Зугаалай тосхонһоо холо бэшэхэнэ гаража байдаг, нютагай зоной зундаа амардаг хүйтэн аршаан.
Зэмхын аршаан. Ушарбай тосхонһоо хойшо гаража байдаг олон эхитэй хүйтэн аршаанууд. Болбосон түхэлтэй болгогдоһон, эмнэлгын хүдэлмэрилэгшэдтэй, доторой, хото, толгойн, мэдэрэлэй үбшэнүүдые аргалхада туһатай аршаан.
Шэбэшын аршаан. Тэрэл Ушарбай тосхон шадар гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Бэхсэнэй аршаан. Хара—Шэбэр тосхон шадар гаража байдаг, нютагай зоной зундаа амардаг хүйтэн аршаан.
Гурбан нуурай шабар. Будалан тосхондо дүтэхэнэ байдаг, үе мүсын, хүл, гарай үбшэнүүдые аргалхада туһатай шабар.
Холбоолжоной шабар. Үе мүсын, хүл, гарай үбшэнүүдые аргалхада туһатай шабар.
Мухар-Булагай (Баазын) аршаан. «Онон» баазада дүтэхэнэ гаража байдаг, хото, толгойн үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Һүдэнтын аршаан. Һүдэнтэ шадар гаража байдаг, хоолдо таарахаяа болиһон хүнүүдтэ туһатай хүйтэн аршаан.
Улаан-Булагай аршаан. Согто—Хангил тосхон шадар гаража байдаг, хоолдо таарахаяа болиһон хүнүүдтэ туһатай хүйтэн аршаан.
АХЫН АРШААНУУД
Түнхэнэй аймагһаа холо бэшэ, уулануудай хоорондо байрладаг Ахын аймагта халууншье, хүйтэншье аршаанууд элбэг. Тэдэ аршаануудые нэрлэбэл иимэ:
Ойногой аршаан. Орлик тосхонһоо зүүн-хойшоо 100 км газарта, Ойног горхоной эрьедэ гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Шудхалын аршаан. Ара-Шудхала горхоной эрьедэ, Орлигһоо 70 — 75 км газарта гаража байдаг хүйтэн аршаан. Энэ аршаан Дарһанай аршаантай адлирхуу гээд шэнжэлэгдэнхэй.
Халуун уһанай аршаан. Орлик тосхонһоо 60–65 км газарта, Сэнсэ горхон шадар гаража байдаг бүлеэн (27 градус) аршаан.
Хойто-Голой аршаан. Орлик тосхонһоо 80 км газарта, Хойто—Гол горхоной баруун эрьедэ, далайн нюрууһаа 1700 м. үндэр газарта гаража байдаг халуун (33 градус) аршаан. Энэнь аймагай дэбисхэр дээрэхи бусад аршаануудһаа эгээл халууниинь гээд тоологдодог. 1967 ондо аршаанда орохо, байрын гэр баригдаһан байгаа, үзэсхэлэн байгаалитай энэ аршаанда зунай сагта амитан зон олоороо гаража амардаг, бэеэ аргалдаг байха юм.
Даргалай аршаан. Орлик тосхонһоо 85–90 км газарта Дарьяд горхоной зүүн эрье шадар (нютагай зон энэ горхониие Даргал гээд нэрлэдэг), далайн нюрууһаа 1820 м. үндэртэ гаража байдаг хэдэн эхитэй халуун (25–35 градус) аршаанууд.
Жойгоной аршаан. Далайн нюрууһаа 1550 м. үндэртэ гаража байдаг 30 шахуу эхитэй бүлеэн, халуун (20–38,8 градус) аршаанууд Тыва Республика Буряад Республика хоёрой уулзуур тушаа юм. «Чойган» гэжэ тыва үгэнь буряадаар жодоо болоно. Аршаанда орохо гэрхэнүүд, байрын гэрнүүд баригданхай, зунай үедэ хоёр республикын хүнүүд сугларжа, амардаг, бэеэ аргалдаг байха юм.
Улаан-Шулуунай аршаан. Хойто-Гол горхондо дүтэшэг гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Дунда-Голой аршаан. Дунда-Гол багаар гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Тиссын аршаан. Тиссэ Монгол-Дабаан хоёр горходой уулзуурһаа 2 км газарта гаража байдаг хүйтэн аршаан.
БАРГАЖАНАЙ АРШААНУУД
Баргажанай аймагта хүйтэншье, халууншье аршаанууд элбэг юм. Тэдэ аршаануудһаа нэгэ хэдыень нэрлэбэл:
Адамовска булагууд. Хоёр газар гаража байдаг хүйтэн аршаанууд. Нэгэниинь Адамово тосхонһоо зүүн-урагшаа 5,5 км газарта, нүгөөдэнь энэл тосхонһоо мүн лэ зүүн урагшаа 17,2 км газарта гаража байдаг юм.
Алгын аршаан. Баргажан тосхонһоо 35 км газарта, Алга тосхоной зүүн- хойто захада гаража байдаг халуун аршаан.
Быстринскэ аршаан. Баргажан тосхонһоо зүүн-хойшоо 20 км газарта, Баргажан голой хоёр һалаагай хоорондохи олтирог дээрэ гаража байдаг халуун аршаан, эндэнь багахан нуур тогтонхой. Нуурай уһан нюруу дээрээ 35–36 градус, дороо 44 градус халуун юм. Эндэ зон халуун аршаанда орожо бэеэ аргалдаг юм.
Намагай аршаан. Адамово тосхонһоо 20 км газарта гаража байдаг халуун (40,4 градус) аршаан.
Гусихын аршаан. Баргажан тосхонһоо 50 км газарта, Гусиха горхоной баруун эрьедэ гаража байдаг халуун (43 −52 градус) аршаан. Аршаанда орохо гэрхэн, байрын гэрнүүд баригданхай.
Хүрбэлигэй аршаанууд. Хүрбэлиг тосхонһоо зүүн-урагшаа саана, наана хэдэн газарта гаража байдаг хүйтэн аршаанууд. Бүхыдөө 5 аршаан гээд тоологдодог.
Шидханай аршаанууд. Мүн лэ дээрэ мэтэ, Шидхан тосхонһоо зүүн урагшаа эндэ тэндэ гаража байдаг 4 эхитэй хүйтэн аршаанууд.
Энэ мэтэшэлэн үшөө хэдэ хэдэн аршаанууд байха.
БАЙГАЛ ШАДАРАЙ АРШААНУУД
Горячинск
Бүхы Зүүн Сибирьтэ үнинэй курортнуудай тоодо ородог энэ курорт Байгалай эрьедэ дүтэ, Улаан-Үдэһөө Баргажанай дардам харгыгаар 180 км газарта байдаг.
18 зуун жэлэй тэнгээр мэдээжэ болоһон юм. Эндэ курортнуудта хабаатай бүхы хэрэгсэлнүүд хуу бии. Уһанайнь халуун 52-53,8 градус, эмнэлгэдэ халта хүргэн һагад хэрэглэдэг юм.
Үе мүсын, һудалнуудай, мэдэрэлэй, арһанай болон эхэнэрнүүдэй үбшэнүүдтэ туһатай.
Горячинск курорт Байгалда дүтэ, Байгалай нүлөөн доро байһанһаа Давос, Цей, Теберда, Абастумани курортнуудһаа булюу туһатай гээд тоологдодог байха юм.
Ильинкэ
Нютагай курортнуудай тоодо ородог, Улаан-Үдэ хотоһоо Кабанскын харгыгаар 54 км газарта, Сэлэнгэ мүрэндэ дүтэ оршодог. Ехэ халуун азотно аршаантай (65–75 градус), үе мүсын, арһанай, мэдэрэлэй, эхэнэрнүүдэй үбшэнүүдтэ туһатай. Эндэ артрит, полиартрит, радикулит аргалдаг.
БАУНТЫН АРШААНУУД
Баунт курорт
Аймагай түб Багдарин тосхонһоо 90 км газарта, Ехэ Хоптон хадын хормойдо байдаг. Тойроод шэнэһэн ойтой үндэр бэшэ хаданууд, олон нуурнууд, эгээл ехэнь — Баунт нуур курортһоо 2 км зайда юм. Газар дороһоо гаража байдаг сероводородно аршаанайнь халуун 54 градус болодог. Эндэ үе мүсын, мэдэрэлэй, арһанай үбшэнүүдые, шарха г.м. түхэреэн жэлэй туршада эмнэдэг юм.
Ауглейн булаг
Бага-Амалат һууринһаа баруун тээшээ 25 км газарта энэ аршаан гаража байдаг, эндэ гол түлэб нютагай зон зунай үедэ гаража амардаг, бэе махабадаа аргалдаг байна.
Буусын аршаан
Бууса нуурай баруун-хойто эрье зубшаад, 200 м. зайда хэдэн эхитэй халуун аршаанууд. 48 градус хүрэтэр халуун. Эндэ нютагай зон амардаг.
Эдээнһээ гадна, Шуринда, Могойн, Ципиканай аршаанууд халуун уһатай, нютагай зоной олоороо амардаг газарнууд юм.
ЗАГАРАЙН АРШААНУУД
Энэ аймагта нютагай хэмжээнэй хэдэ хэдэн аршаанууд бии. Тэдэ аршаанууд барандаа хүйтэн, ехэнхи ушарта уудаг аршаанууд юм. Зарим аршаанууд дээрэ бага-сага барилгатай, аршаан халаажа ородог пүнзэнүүд тодхогдонхой. Тэдэ аршаануудые нэрлэбэл:
«Светлый» булаг. Нохой һууринһаа 15,2 км газарта байдаг.
«Университетский» булаг. Новоильинск һууринһаа 24 км газарта байдаг.
Халсоной аршаан. Новоильинск һууринһаа 30 км газарта, Халсон голой эрьедэ байдаг.
Загарайн аршаан. Загарай һууринһаа урагшаа 8–10 км газарта байдаг. Аршаанда орохо ба байрын гэрнүүд бии,эндэ зундаа олон зон амардаг.
«Смородничный» булаг. Шулуутай тосхонһоо 24 км газарта байдаг ехэ хүйтэн (0 градус) аршаан.
ЗАХААМИНАЙ АРШААНУУД
Шэдитэ аршаануудаараа сууда гараһан Түнхэнэй аймагтай зэргэлээд, уула хадануудай дунда байдаг Захааминда аршаан булагууд олон юм.Тэдэ барандаа хүйтэн аршаанууд, нэгэ газарта халуун аршаан бии.
Бургалтайн аршаан. Михайловка тосхонһоо баруулжаа 13,4 км газарта, Зэдэ голһоо холо бэшэхэнэ гаража байдаг хүйтэн (1 градус) аршаан.
«Киевский» булаг. Михайловка тосхонһоо баруун-хойшоо 19 км газарта гаража байдаг хүйтэн (1,5 градус) аршаан.
«Рудничный» булаг. Закаменск хотоһоо хойшоо 2 км газарта гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Мүльһэтын аршаан. Закаменск хотоһоо 104 км үгсэжэ, Далахай тосхонһоо зүүлжээ 15 модоной зайда байдаг Мүльһэтэ гэжэ газарта гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Хужарай аршаан. Санага тосхонһоо 10 км тухай баруулжаа Хуурлиг гол соо гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Болхойн аршаан. Санага тосхонһоо 5 км урагшаа, ойн захада гаража байдаг, бүхы аймагай хүн зоной амаржа, аргалуулжа байдаг энэ аршаан 1970 —дахи онуудай һүүлээр «унтаһан» байгаа. Байн, 1980-дахи онуудай хахадаар, байраяа урилжа, Дээдэ—Болхой гэжэ газарһаа зүүлжээ, Санагын дасанай урдуур 1 км тухай газарта, «һэрижэ» бадарба гэжэ тэрэ газарта үбһэ сабшадаг байһан Санага нютагай Иван Шагдурович Бандеев хэлээ һэн.Энэ хадаа нютагай зоной шэнжэлжэ үзэхын тухайтай иигэжэ бэшэгдэбэ.
Һонгинын аршаан. Сагаан-Морин тосхонһоо хойшоо, 60 км тухайтай газарта гаража байдаг, хотын үбшэнүүдтэ туһатай хүйтэн аршаан. Тэндэ морёор ябажа хүрэдэг.
Харгантын аршаан. Сагаан-Морин тосхонһоо үгсэжэ, 20 км газарта гаража байдаг, хотын үбшэнүүдтэ туһатай хүйтэн аршаан.
Зэмхын аршаан. Санага Сагаан-Морин хоёр тосхоной эгээл тэгэндэ гаража байдаг, хотын үбшэнүүдтэ туһатай, халаажа пүнзэдэ ородог аршаан.
Улхансагай аршаан. Борто тосхонһоо зүүлжээ 3 км газарта, Нууд голой баруун эрьедэ гаража байдаг хэдэн эхитэй, аймагай зоной олоороо бэеэ аргалжа, амаржа байдаг аршаан.
Борто тосхондо ажаһуудаг, энээн тойрон нютагуудай арад зоной хэрэг бүтээжэ, «аяга баридаг» үндэр наһатай Сэбэг—Жаб Табхаева энэ аршаан харгалза дороо абажа, байрын болон пүнзэдэ орохо гэрхэнүүдые барюулжа, тиишээ хүнгэн машинаар һаадгүй хүрөөд ошохо харгы заһуулһан, юрэдөө, нютаг зондоо алишье талаһаань туһатай хүгшөө юм даа.
Ёнгорбойн аршаан. Закаменск хотоһоо үгсэжэ, 40 км газарта, Зэдэ голой эрьедэ байдаг Ёнгорбой тосхонһоо баруун-хойшоо 4 тухай км ябажа, Шулуун үбэрэй урда жалгаар ороходо 20 шахуу эхитэй аршаанууд байдаг. Энэ хадаа аймагай дэбисхэр дээрэхи халуун аршаанууд гээшэ.
Эдэ аршаанууд үе мүсын, арһанай, мэдэрэлэй үбшэнүүдһээ аргалдаг, эндэ зүрхэнэй, нюдэнэй болон доторой элдэб үбшэнүүдые аргалха хүйтэн аршаанууд олоороо байдаг. Эгээ хүйтэн аршааниинь 4 градус, тиихэдэ хэдэн эхитэй халуун аршаануудынь 28-һаа 40,5 хүрэтэр градус болодог.
1700-дахи онуудай эхин багаар нютагай ангуушадай олоһон эдэ аршаанууд аяар тэрэ үеһөө мүнөө хүрэтэр арад зоной аша туһада бадаржал байдаг, мүнөө Зэдэ голой баруун эрьеһээ аршаан хүрэтэр заһамал харгы баригдажа, зайн гал татагданхай, аршаанда орохо, эдеэ хоолой болон байрын гэрнүүд баригдажа, яһала болбосон түхэлтэй болонхой. Аршаанай хүтэлбэри Ёнгорбой тосхон дээрэ байха, амарха, аргалуулха зон тэндэһээ путёвко абаад, гаража болоно. Путёвко абаһан зониие өөһэдынгөө унаагаар хүргөөд үгэдэг юм.
Ёнгорбойн аршаанай эзэн ехэ хатуу, тэндэхи гурим, журам тон наринаар сахиха ёһотой. Энээниие баримталжа хуряангыгаар хэлэбэл, иимэ нэгэ домог бии юм:
Урда эртэдээ энэ нютагта нэгэ баян айлайхи һуудаг байһан юм ха. Тэрэ айлайхи ехэ сэбэрхэн басагатай байгаа. Энэл нютагай үгытэй, хүлһэншэ хүбүүн тэрэ басаган хоёр бэе бэедээ дурлажа, үргэлжэ ушардаг, уулзадаг болобод. Энэ ябадалыень мэдэһэн баян басагаяа ондоо баян айлай тэнэг, мундуу шамбай, үзэмжэгүй хүбүүндэ, баянииень хаража, хадамнаха гэжэ шиидхэбэри абана.Ондоогоор аргагүй болоходонь, голхорһон басаган, уйдхарайнгаа ехэдэ тэрэ аршаанай жалгын эхин багаар ошожо, бэеэ хорооһон байгаа.Тиигэжэ энэ багай эзэн боложо мүнхэрһэн юм. Гансашье Ёнгорбой нютагай бэшэ, бүхы аймагай хүн зон тэрэниие «Аршаанай эзэн Хүүхэн Бүмбэй» гэжэ хүндэлжэ, тэрээндэ һүгэдэжэ байдаг. Аршаан дээрэ тусгаар өөрын гуримтай. Хүүхэн Бүмбэй бардам зан, һальхай ябадал гаргадаг зондо, архи уулганда дурагүй, тиимэ зондо шанга хэһээлтэ үзүүлдэг юм гэлсэгшэ.
Энэнь даншье һаа хооһон домогхон бэшэл юм даа, али нэгээр гурим хазагайруулагшадтай болоһон ушаралнуудые нютагай зон тоолохол байха.
ЗЭДЫН АРШААНУУД
Аймаг соо хүнүүдэй уужа, бэеэ аргалдаг хэдэн хүйтэн аршаанууд бии. Нэрлэбэл:
Химнын аршаан. Үрмын-Адаг тосхонһоо баруун-хойшоо байдаг.
Наринай аршаан. Нарин тосхонһоо баруун-хойшоо, Уляаһата горхоной эрьедэ байдаг.
Боргойн (Борьёогой) аршаан. Дээдэ—Сагаан нуурай хойно гаража байдаг хүйтэн (0,2 градус) аршаан.
Таглиин нуур. Дээдэ-Тори — Уулзар тосхонһоо дээшээ, үе мүсын, арһанай үбшэнүүдые аргалдаг уһатай, шабартай нуур. Энэ нуурта хүн орожо, бэеэ аргалдаг.
ИВАЛГЫН АРШААНУУД
Хүнэй уужа гү, али халаажа орохо, бэе махабадаа аргалха хэдэн хүйтэн аршаанууд аймагай дэбисхэр дээрэ бии.
Нэрлэбэл:
Ута-Булагай аршаан. Оронго тосхонһоо хойшоо холо бэшэхэнэ гаража байдаг хэдэн эхитэй хүйтэн аршаанууд.
Уточкин булаг. Улаан-Үдэ хотоһоо 13 км газарта, Уточкин жалгада гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Халюутын аршаан. Ивалга тосхонһоо баруун-хойшоо Халюута горхоной зүүн эрьедэ гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Үе мүсын, мэдэрэлэй үбшэнүүдтэ туһатай, дээрэһээ соргоор буужа байһан аршаан доро орожо, бэеэ сохюулдаг.
МУХАР-ШЭБЭРЭЙ АРШААНУУД
Аймагай дэбисхэр дээрэ байһан аршаанууд барандаа нютагай хэмжээнэй, хүйтэн аршаанууд юм. Нютагай зон зунай үедэ эдэ аршаанууд дээрээ сугларжа амардаг, уудаг, зарим аршаануудыень халаажа ородог. Нэгэ хэдэн аршаануудыень нэрлэбэл:
Анинска аршаан. Дээдэ-Сутай тосхонһоо зүүн-хойшоо нэгэ модо газарта байдаг.
Шэнэһэтын аршаан. Түгнэ горхонһоо холо бэшэхэнэ, Шэнэһэтэ тосхонһоо 2-3 км хойшоо, сүүдхын туршада 50 куб метр хэмжээгээр гаража байдаг гурбан эхитэй аршаан.
Агшангын аршаан. Агшанга горхоной эрьедэ сүүдхын 250 куб метр хэмжээгээр гаража байдаг.
Никольско аршаан. Никольско тосхон шадар, Петровск- Забайкальскаһаа баруулжаа 35 км газарта гаража байдаг, үбэлдөө хүрэдэггүй аршаан.
СЭЛЭНГЫН АРШААНУУД
Эндэ барандаа хүйтэн аршаанууд. Ехэнхи ушартаа нютагай зон амардаг, бэеэ аргалдаг байха юм. Тэдэ аршаанууд:
Загастайн аршаан. Загастай горхоной хойто ташаланда, Ягодное тосхонһоо 3 км баруулжаа сүүдхын 400 гурбалжан метр хэмжээгээр гаража байдаг аршаан.
Үрмын аршаан. Юрөө тосхонһоо 20–25 км газарта, Үрмэ горхоной зүүн эрьедэ гаража байдаг.
ТҮНХЭНЭЙ АРШААНУУД
«Аршаан» курорт
Түнхэнэй Мундаргануудай урда хормойдо, үбэлдөө хүрэдэггүй, түргэн урадхалтай Хэнгэргэ голой эрьедэ, үзэсхэлэн һайхан газарта энэ аршаан байдаг юм.
Үшөө 1894 оной августын 19-дэ Түнхэнэй Хойморой миссионер Чистохин гэдэг Томскын ехэ һургуулиин эрдэмтэдэй соведэй зүблөөн дээрэ эндэхи (Хойморой) аршаануудые олоһон тухайгаа дуулгаһан, аршаануудые саашадань шэнжэлхэ тухай дурадхал оруулһан байгаа.
100 гаран жэлэй саана Түнхэнэй ангуушад эдэ аршаануудые олоһон гээд ондоо баримтануудшье бии. Өөрэгүйл даа. Юрэдөө, 100 гаран жэлэй саана амитан зондо онсо ашатай байгаалиин шэдитэ нюусануудай нэгэн эли болоһон, тэрэ гэһээр арад зоной аша туһада хэрэглэгдэжэ байна.
Түнхэнэй аршаан Улаан-Үдэ хотоһоо баруун тээшээ 450-яад, түмэр харгын «Слюдянка» станциһаа 130, тиихэдэ аймагай түб Хэрэн тосхонһоо зүүлжээ 70 модо газарта оршодог юм.
«Аршаан» курорт 3 янзын уһатай. Хэнгэргэ голой эрье зубшаҺан, газар дороһоо халуун, бүлеэн, хүйтэн аршаанууд сорьёжо байдаг. 40 градусһаа дээшэ - халуун, 36–39 градус - дулаан, тиихэдэ 20 градусһаа доошо 2-3 градус хүрэтэр — хүйтэн гээд хубаардаг байха юм.
Эндэ хүнүүд аршаан уужа, пүнзэдэ (ваннада) орожо, бэеэ аргалдаг. Хүнэй досоо бии болодог олон янзын үбшэнһөө аргалха шэдитэй. Энэ аршаанда ямар үбшэнтэниие аргалжа болохоб гэбэл:
— гипертоническа (шуһанай дарасын хөөрэлгэ);
— ипотоническа (шуһанай дарасын уналга);
— зүрхэ хэрхын үбшэнүүд;
— һудалай үбшэнүүд
— мэдэрэлэй үбшэнүүд (невроз);
— хото, толгойн
— гастрит (хотын нулан үбшэн);
— хотын, нарин гэдэһэнэй яра (язва);
— бүдүүн, нарин гэдэһэнэй үбшэнүүд;
— эльгэн, һүлһэн болон суухын үбшэнүүд;
— мүнгөөрһэн хоолойн, уушханай үбшэнүүд болон бусад.
Шэдитэ аршаан — уһанһаа гадна, эндэхи агаар, байгаали үбшэнтэнэй һэргэхэ, заһарха ябадалда горитой нүлөө үзүүлдэг.
Үни удаан ажаллажа, дүршэл ехэтэй болоһон эндэхи эмнэлгын хүдэлмэрилэгшэдэй заабаряар гурим наринаар сахижа, аршаанда оролго хүртэлгэ хоёрые зүбөөр хэрэглэхэ тон шухала.
Шумаагай аршаан
Саяан уулын арада, зоной ошохонь бэрхэтэй газарта байдаг тула хүсэд элирээгүй юм. Энэ аршаанай заахан түхэреэн газарта наян найман эхитэй булагууд бии, булта ондо ондоо шанартай (гашуун, халуун, бүлеэн, эхүүн, охитой, тунгалаг), зүйл бүриин уһатай, элдэб үбшэнүүдые аргалхада туһатай гэдэг. Шумааг гээшэ гушан гурбан Мундаргын арын хормойдо, үбэлэй хүйтэндэ хүрэдэггүй, түхэреэн жэлдээ үнгын һайхан сэсэгүүдэй ургажа байдаг, элдэб ан гүрөөлэй ба зэрлиг ямаадай бэлшэжэ, үнгын шубуудай донгодон жэргэжэ байдаг газарта, зүһэ бүриин мододой дунда оршодог. Иимэ олоороо нэгэ газар сугларһан, ная гаран эхитэй аршаанууд Шумаагһаа ондоо тээ бии гэжэ дуулдаагүй юм.
Эндэхи нютагай хүнүүд зуу гаран жэлэй туршада энэ аршаанда ошожо, бэеэ заһадаг, эрдэмтэд һонирхон шэнжэлдэг. Булаг бүриин эхиндэ түбэдөөр,монголоор, ородоор ямар үбшэндэ туһатайень заажа бэшэһэн байгша. Илангаяа Эрхүүгэй университедэй эрдэмтэд һаналаа ехээр табижа байдаг.Энэмнай хожом хойшодоо ехэхэн курорт болохо байха.
Ниловэ пустынь — Туранай халуун аршаан
Эрхүү мүрэндэ шудхан орожо байдаг Ехэ-Уһан горхоной эрьедэ, Зүүн Саяанай хадануудай гүнзэгы жалга соо 1930—дахи онуудаар олдоһон халуун, хүйтэн аршаанууд.
1845 ондо Эрхүү хотын архиепископ Нил Столбенский эндэ хүрэжэ ерэһэн. Тэрэ үедэ, 1840 ондо, Эрхүүгэй губернатор В.С.Руперт Эрхүүгэй эмнэлгын хүтэлбэриин инспектор Сорочинский аптекарь Калау хоёрто даабари үгэжэ, эндэхи аршаан шэнжэлүүлһэн, аршаанда орохо хэдэн пүнзэнүүд тодхогдоһон, губернаторай һамганда зуһалан баригдаҺан байгаа.
Нил эндэ хүрэжэ ерэхэдээ, даяаншадай хиид (пустынь) барюулха шиидхэбэри абаһан байгаа. 1851 ондо Нэгэдүгээр Николай хаан үндэр санаарта Нил Столбенскиин нэрэтэ хиид бариха захиралта гаргаһан, тиин хожомоо энэ аршаанай газар арад зоной дунда «Ниловэ пустынь» гэжэ алдаршаһан, мүнөөшье энэ нэрээрээ зоной дунда мэдээжэ юм. Буряад аймагай дэбисхэр дээрэ байдаг энэ аршаанай нэрые буряад хэлэн дээрээ "Нилэй даяаншын хиид«,- гээд нэрлэмээр, нэрлээшьегүй һаа иигэжэ ойлгомоор байна.
Эндэ жэл бүри 10 гаран мянган зон хоёр долоон хоногой туршада бэе махабадаа элүүржүүлдэг. Аршаанай халуун 43 градус хүрэтэр юм.
Зоной хэлэдэгээр, Ниловкын аршаан физико—химическэ бодосуудаараа дэлхэйдэ мэдээжэ Цхалтубо (Грузи) Белокуриха (Алтайн хизаар) хоёрто дүтэрхы, урданай СССР гүрэн соо яһала мэдээжэ байгаа, мүнөөшье мэдээжэ.
Эндэ үе мүсын, мэдэрэлэй системын, арһанай үбшэнүүдые аргалдаг, хухарһан аярһан яһанда, эхэнэрнүүдэй үбшэнүүдтэ туһатай.
Аймагай түб Хэрэн тосхонһоо баруулжаа 42 км газарта оршодог.
Жэмһэг
1953–54 онуудаар «Востоксибнефтегеология» трестын эрдэмтэд Эрхүү мүрэнэй баруун эрьедэ, Жэмһэг тосхонһоо 5 модоной газарта бэдэрэлгын зорилготой газар нүхэлжэ байһаар, 780—яад м. дороһоо халуун аршаан гаргаһан байна.Газар нүхэлдэг түхеэрэлгын нэрээр энэ аршаан зоной дунда «Вышкын аршаан» гээдшье нэрлэгдэдэг. Гаража байдаг аршаанай халууниинь 38,5–40 градус юм. Уһа һорохо ямаршье түхеэрэлгэгүй өөрөө секундын 6 литр гаража байдаг. Зон эндэ тодхогдоһон 10 гаран пүнзэнүүдтэ орожо, бэеэ аргалдаг.
Яһанай, үе мүсын, мэдэрэлэй, арһанай, тиихэдэ эхэнэрнүүдэй үбшэнүүдтэ туһатай.
Аймагай түб Хэрэн тосхонһоо 22 модо зүүлжээ байдаг.
Хонгор — Уула
Жэмһэгэй аршаануудай тоодо ородог, Гурбан—Дабаанай хормойдо, Хара-һан горхоной хоёр эрьеэр 10 гаран эхитэй аршаанууд. Хүйтэн (4–6 градус) аршаанууд, доторой бүхы шахуу үбшэнүүдтэ туһатай уудаг аршаанууд, үе мүсын, арһанай үбшэнүүдые аргалха зон халаажа ородог байха юм.
Жэмһэг тосхонһоо баруун-урагшаа 9 км газарта байдаг юм.
Хүнтэйн аршаан
Хойморой нуурнуудай хажууда, «Аршаан» курортһоо 10 км зайда, Хэнгэргын баруун эрьеһээ холо бэшэхэнэ байдаг. Энэ аршаанда нютагай зон үе мүсын үбшэнүүдые аргалдаг юм.
Далбайн аршаан
Далбай горхоной эрьедэ, Туран тосхонһоо 25 км газарта байдаг. Нютагай зон олон эхитэй эдэ аршаануудые уудаг, пүнзэдэ ородог, «Далбайн халуун аршаан», — гээд нэрлэдэг байха юм.
Субарга (Хуушан аршаан)
«Аршаан» курортһоо баруулжаа 5 км газарта нютагай зоной олоороо амардаг аршаанууд.
Папий аршаан
«Аршаан» курортһоо баруулжаа 12 км газарта нютаг соогоо мэдээжэ, зоной олоороо амардаг аршаанууд.
Эдэ нэрлэгдэһэн аршаануудһаа гадна нютагай хэмжээнэй олон тоото халууншье, хүйтэншье аршаанууд Түнхэнэй аймагта элбэг.
ХОРИИН АРШААНУУД
Хори тосхонһоо баруун тээшээ нэгэ бүлэг аршаанууд байдаг. Эдэ аршаанууд барандаа нютагай хэмжээнэй, нютагай зон зунай хаһада гаража амардаг, бэе махабадаа элүүржүүлдэг юм. Барандаа хүйтэн аршаанууд. Нэрлэбэл:
Энгэрэй аршаан. Нарин—Горхоной эрьедэ,Тээгдэ тосхонһоо зүүн-хойшоо 43 км газарта.
Хүхэ-Шулуутын аршаан. Хүрбэ голһоо холо бэшэ, Тээгдэ тосхонһоо зүүн-хойшоо 45 км газарта байдаг.
Тээгдын аршаан. Тээгдэ тосхонһоо зүүн-хойшоо 9 км газарта байдаг. Эндэ аршаан халаажа орохо бишыхан гэр баригданхай.
Хасууртайн аршаан. Хасуурта тосхонһоо баруун-хойшоо 4,6 км газарта байдаг.
Дархитын аршаан. Хасуурта голдо, тосхондо дүтэшэг хэдэн эхитэй аршаанууд.
Ашангын аршаан. Хори тосхонһоо зүүлжээ, Ашанга тосхонһоо хойшоо хадада гаража байдаг энэ аршаан амаралтын газар болгогдонхой, барилганууд бии.
ХОЙТО-БАЙГАЛАЙ АРШААНУУД
Ехэ голой (Большереченскэ) аршаан. Давша шадар байдаг. Ехэ халуун, олон эхитэй аршаанууд. Гаража байдаг аршаанайнь халуун 50–60; 74,5 градус.
Дээдэ-Ангарай аршаан. Дээдэ—Ангар голой баруун эрьедэ 30— 32 градус халуун аршаан.
Эдээнһээ гадна, энэ аймагта Иркана, Джилиндэ, Давшын, Дээдэ заямхын, Дэлюун—Уранай, Корикейн, Котельниковскэ, Муйска, Сарта, Фролихинска, Хакусска, Чуро гэһэн нютагай хэмжээнэй халуун аршаанууд бии.
ХУРАМХААНАЙ АРШААНУУД
Байгал далайн зүүн хажуугаар, Баргажан голые үгсэжэ оршоһон Хурамхаанай аймагта холо, ойгуур сууда гараһан эди шэдитэй халууншье, хүйтэншье аршаанууд элбэг. Байгал далайн хоёр дали мэтэ, монголоор хэлэбэл, хосмолжон гэхэ гү, али тэгшэ хэмтэй (симметричнэ) Түнхэнэй болон Хурамхаанай аймагууд үзэсхэлэн байгааляараашье, үргэн талаараашье, тиихэдэ аршаан булагуудаараашье адлил юм. Мүнөө Хурамхаанай аймагай аршаануудые нэрлэжэ хараябди:
Аллын аршаан
Баргажанай шэлын жалгануудай нэгэндэ,Баргажан голой баруун һалаа болохо Алла горхоной эрьедэ гаража байдаг халуун аршаанууд. Сульфатна натриева холисотой эдэ аршаануудай халууниинь 52—һоо 77 градус хүрэтэр, уһа элбэгтэй, таһалгаряагүй гаража байдаг. Дэрээн тосхоной ажаһуугшад эндэ аршаанда орохо болон байрын гэрнүүдые баринхай, үзэсхэлэн һайхан байгаалитай энэ аршаанда аймагай зон, бусадшье нютаг нугануудһаа хүнүүд олоороо ерэжэ амардаг, бэеэ аргалдаг байха юм.
Гааргын аршаан
Хурамхаан тосхонһоо зүүлжээ 78 модо газарта, Гаарга голой баруун эрьедэ хабсагайһаа гаража, гурбан табсангаар доошоо голдо орожо байдаг. Уһа элбэгтэй, секундын туршада 200 гурбалжан метр гаража байдаг юм. Аршаанай халуун 74–75 градус болодог. Эндэ аймагай хэмжээнэй санатори эмхидхэгдэһэн, байрын болон эдеэ хоол бариха гэрнүүд баригданхай, аршаанда орохо гэрхэнүүд соонь зайламал пүнзэнүүд тодхогдонхой.
Хүшэгээрэй аршаан
Аймагай түб Хурамхаан тосхонһоо зүүн хойшоо 80 гаран модоной газарта хэдэ хэдэн эхитэй аршаанууд, тиихэдэ эмнэлгын сероводородтой шабартай нуур байдаг. Уһа, шабарынь элбэг, аршаанайнь халуун 21—һээ 75 градус хүрэдэг. Шабартай аршаанда орохо, эдеэ хоол бариха мүн байрын гэрнүүд баригданхай. Үе мүсын, арһанай үбшэнүүдтэ тон туһатай энэ аршаанда Россиин холо, ойрын хизаар нютагуудһаа хүн зон ерэжэ бэеэ аргалдаг, амардаг байха юм.
Һэюугэй аршаан
Аймагай зүүн хойто захада, Ягдаг тосхон шадар, Һэюу горхоной адаг багаар гаража байдаг 35—һаа 55 градус хүрэтэр халуун аршаан. Хэрэгтэй болохо гэрнүүд баригданхай, зунай үедэ зон холошоонгүй ошожо бэе махабадаа аргалжа, амаржа байдаг юм.
Үмхэйн аршаан
Баргажан голой эхин багаар, Ягдаг тосхонһоо 18 модо газарта, Баргажан голой зүүн эрьедэ, голой олтирог дээрэ гаража байдаг 48–50 градус халуун аршаанууд. Аршаанда хэрэгтэй бүхы барилгануудтай, дулаанай сагта зоной олоороо ябажа бэеэ аргалдаг газар юм.
Хурамхаанай аймаг дээрэ нэрлэгдэһэн аршаануудһаа гадуур олон тоото халууншье, хүйтэншье нютагай хэмжээнэй аршаануудаар баян юм.
ХЭЖЭНГЫН АРШААНУУД
Хэжэнгын аймагта гол түлэб шэнжэлэгдэһэн хэдэ хэдэн хүйтэн аршаанууд бии. Тэдэ аршаануудые нэрлэбэл:
Аса-Шэбэрэй аршаан. Эдэрмэг тосхонһоо хойшоо 7 модо газарта гаража байдаг үе мүсын, зүрхэ һудалай, доторой болон эхэнэрнүүдэй үбшэнүүдые аргалдаг хүйтэн аршаан.
Ородой аршаан. Ород тосхонһоо баруун-хойшоо 5 км газарта гаража байдаг, дээрэ нэрлэгдэһэн үбшэнүүдые аргалдаг хүйтэн аршаан.
Хурьгадай аршаан. Хурьгада хүндыдэ гаража байдаг, мүн лэ дээрэ нэрлэгдэһэн үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Һараантын аршаан. Нарһан ой соо гаража байдаг, Аса-Шэбэрэй аршаан мэтэ аргатай хүйтэн аршаан.
Жэбхээһэнэй аршаан. Хэжэнгэ тосхонһоо Сулхара ошодог харгыһаа 17 модо газарта гаража байдаг, дээрэ нэрлэгдэһэн үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Мозойн аршаан. Сулхара тосхонһоо 38 км газарта Мозойн хүндыдэ гаража байдаг, хото, толгойн, мэдэрэлэй үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Хуурайн аршаан. Үлзытэ тосхонһоо 40 модо газарта, Хуурайн жалгада гаража байдаг, үе мүсын, зүрхэ һудалай, хото толгойн, эхэнэрнүүдэй үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Эреэнэй аршаан. Чисан тосхон шадар гаража байдаг, хото, толгойн, мэдэрэлэй үбшэнүүдые аргалдаг хүйтэн аршаан.
Хужарта нуур. Хираанай нууртай адлирхуу, үе мүсын, арһанай, мэдэрэлэй болон эхэнэрнүүдэй үбшэнүүдые аргалдаг шабартай нуур.
ХЯАГТЫН АРШААНУУД
Хяагтын аймагай аршаануудые нэрлэбэл:
Тамирай аршаан. Хэрээтэ горхоной эхин багаар, Тамир тосхонһоо зүүн- хойшоо 12 км газарта гарадаг.
Хүдэриин аршаан. Бага—Хүдэри тосхонһоо баруун-хойшоо 18 км газарта гаража байдаг.
Хираан. Хяагта хотоһоо 30 км болохо газарта Хираан нуур байдаг. Энэ нуурай эрьедэ Буряад Республика соо оройдоо гансахан нуурай шабараар эмнэдэг газар бии юм. Бүхы Зүүн Сибирь, Алас-Дурнаар дүрбэн лэ иимэ эмнэлгын газар бии. (Хираан, Угдаан, Абанах, Сад—город)
Эндэ үе мүсын үбшэнүүд (артрит, полиартрит), мэдэрэлэй, арһанай, эхэнэрнүүдэй үбшэнүүд аргалагдадаг байха юм.
ЯРУУНЫН АРШААНУУД
Романовкын аршаан. Романовка тосхонһоо зүүн-хойшоо 47 км зайда оршодог. Аршаан горхоной зүүн эрьедэ энэ аршаан гаража байдаг. Нютагай хэмжээнэй энэ аршаанай бүридэлдэ натриин бодосууд бии, хүйтэн аршаан.
Маарагтын аршаан. Нарһата тосхонһоо баруулжаа, Эгэтын-Адаг нютагдахи Маарагта голой эрьедэ гарадаг. Хүйтэн (12,8 градус) аршаануудай тоодо ородог энэ аршаан сүүдхын туршада 100 гурбалжан метр уһа гаргажа байдаг.
Погромнын аршаан. Романовкын аршаантай тон адли, Нарһата тосхонһоо баруулжаа 32 км газарта, Погромно горхонһоо холо бэшэхэнэ гаража байдаг.
Дабаан-Горхоной аршаан. Нарһата тосхонһоо зүүн-урагшаа 26 км газарта гарадаг хүйтэн аршаан (6 градус). Эндэ байгаад амарха, бэеэ элүүржүүлхэ байранууд баригданхай.
Хүлэй аршаан. Үльдэргэ нютагһаа зүүлжээ Хүлгэжэ газарай хото хоолойдо арга болохо охи ехэтэй хүйтэн аршаан.
Мүһэхэйн аршаан — Нарһата тосхонһоо зүүн-урагшаа. Нарһатаһаа баруун-урагшаа Поперечнын аршаан, Комсомольск тосхонһоо 40 км газарта Хултаран аршаан, Романовка шадар Шербахта гэдэг аршаан — эдэ барандаа нютагай хэмжээнэй хүйтэн аршаанууд.
Хэжэнгын аймагай аршаануудые Пүнсэг Балдандоржин,
Агын тойрогой аршаануудые Бата-Мүнхэ Жигжитов гэгшэд бэшэбэд.
Бэшэ аймагуудай аршаануудые Ю.В. Мункоев, П.Л. Натаев
хоёрой «Курорты Бурятии» гэжэ ном хэрэглэн,
Николай Шабаев бэшэбэ.
Агын тойрогой гурбан аймагта нютагай хэмжээнэй, зоной дулаанай сагта олоороо гаража амардаг, бэеэ аргалдаг аршаан булагууд элбэг. Тэдэ аршаануудые нэрлэбэл:
Юhэн-Хобоогой аршаан. Алхана шадар гаража байдаг олон эхитэй хүйтэн аршаанууд. Доторой, үе мүсын, арһанай г.м. олон үбшэндэ туһатай.
Һонгинтын аршаан. Шандали тосхон шадар гаража байдаг, уушханай үбшэ аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Хужартайн аршаан. Тэрэл Шандали тосхонҺоо баруулжаа байдаг, хотын үбшэ аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Угсаахайн аршаан. Зүдхэли шадар гаража байдаг, хотын үбшэ аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Аршаантын аршаан. Зүдхэлидэ, тиихэдэ Сахюурта нютагта гаража байдаг адли нэрэтэй хүйтэн аршаанууд.
Уртын аршаан. Могойтын аймагай Урта тосхон шадар гаража байдаг, нютагай зоной зундаа амардаг хүйтэн аршаан.
Хилгэндын аршаан. Орловск шадар гаража байдаг, доторой үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Хүрэлжын аршаан. Сүүгэл шадар гаража байдаг, доторой үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Зугаалайн аршаан. Зугаалай тосхонһоо холо бэшэхэнэ гаража байдаг, нютагай зоной зундаа амардаг хүйтэн аршаан.
Зэмхын аршаан. Ушарбай тосхонһоо хойшо гаража байдаг олон эхитэй хүйтэн аршаанууд. Болбосон түхэлтэй болгогдоһон, эмнэлгын хүдэлмэрилэгшэдтэй, доторой, хото, толгойн, мэдэрэлэй үбшэнүүдые аргалхада туһатай аршаан.
Шэбэшын аршаан. Тэрэл Ушарбай тосхон шадар гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Бэхсэнэй аршаан. Хара—Шэбэр тосхон шадар гаража байдаг, нютагай зоной зундаа амардаг хүйтэн аршаан.
Гурбан нуурай шабар. Будалан тосхондо дүтэхэнэ байдаг, үе мүсын, хүл, гарай үбшэнүүдые аргалхада туһатай шабар.
Холбоолжоной шабар. Үе мүсын, хүл, гарай үбшэнүүдые аргалхада туһатай шабар.
Мухар-Булагай (Баазын) аршаан. «Онон» баазада дүтэхэнэ гаража байдаг, хото, толгойн үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Һүдэнтын аршаан. Һүдэнтэ шадар гаража байдаг, хоолдо таарахаяа болиһон хүнүүдтэ туһатай хүйтэн аршаан.
Улаан-Булагай аршаан. Согто—Хангил тосхон шадар гаража байдаг, хоолдо таарахаяа болиһон хүнүүдтэ туһатай хүйтэн аршаан.
АХЫН АРШААНУУД
Түнхэнэй аймагһаа холо бэшэ, уулануудай хоорондо байрладаг Ахын аймагта халууншье, хүйтэншье аршаанууд элбэг. Тэдэ аршаануудые нэрлэбэл иимэ:
Ойногой аршаан. Орлик тосхонһоо зүүн-хойшоо 100 км газарта, Ойног горхоной эрьедэ гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Шудхалын аршаан. Ара-Шудхала горхоной эрьедэ, Орлигһоо 70 — 75 км газарта гаража байдаг хүйтэн аршаан. Энэ аршаан Дарһанай аршаантай адлирхуу гээд шэнжэлэгдэнхэй.
Халуун уһанай аршаан. Орлик тосхонһоо 60–65 км газарта, Сэнсэ горхон шадар гаража байдаг бүлеэн (27 градус) аршаан.
Хойто-Голой аршаан. Орлик тосхонһоо 80 км газарта, Хойто—Гол горхоной баруун эрьедэ, далайн нюрууһаа 1700 м. үндэр газарта гаража байдаг халуун (33 градус) аршаан. Энэнь аймагай дэбисхэр дээрэхи бусад аршаануудһаа эгээл халууниинь гээд тоологдодог. 1967 ондо аршаанда орохо, байрын гэр баригдаһан байгаа, үзэсхэлэн байгаалитай энэ аршаанда зунай сагта амитан зон олоороо гаража амардаг, бэеэ аргалдаг байха юм.
Даргалай аршаан. Орлик тосхонһоо 85–90 км газарта Дарьяд горхоной зүүн эрье шадар (нютагай зон энэ горхониие Даргал гээд нэрлэдэг), далайн нюрууһаа 1820 м. үндэртэ гаража байдаг хэдэн эхитэй халуун (25–35 градус) аршаанууд.
Жойгоной аршаан. Далайн нюрууһаа 1550 м. үндэртэ гаража байдаг 30 шахуу эхитэй бүлеэн, халуун (20–38,8 градус) аршаанууд Тыва Республика Буряад Республика хоёрой уулзуур тушаа юм. «Чойган» гэжэ тыва үгэнь буряадаар жодоо болоно. Аршаанда орохо гэрхэнүүд, байрын гэрнүүд баригданхай, зунай үедэ хоёр республикын хүнүүд сугларжа, амардаг, бэеэ аргалдаг байха юм.
Улаан-Шулуунай аршаан. Хойто-Гол горхондо дүтэшэг гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Дунда-Голой аршаан. Дунда-Гол багаар гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Тиссын аршаан. Тиссэ Монгол-Дабаан хоёр горходой уулзуурһаа 2 км газарта гаража байдаг хүйтэн аршаан.
БАРГАЖАНАЙ АРШААНУУД
Баргажанай аймагта хүйтэншье, халууншье аршаанууд элбэг юм. Тэдэ аршаануудһаа нэгэ хэдыень нэрлэбэл:
Адамовска булагууд. Хоёр газар гаража байдаг хүйтэн аршаанууд. Нэгэниинь Адамово тосхонһоо зүүн-урагшаа 5,5 км газарта, нүгөөдэнь энэл тосхонһоо мүн лэ зүүн урагшаа 17,2 км газарта гаража байдаг юм.
Алгын аршаан. Баргажан тосхонһоо 35 км газарта, Алга тосхоной зүүн- хойто захада гаража байдаг халуун аршаан.
Быстринскэ аршаан. Баргажан тосхонһоо зүүн-хойшоо 20 км газарта, Баргажан голой хоёр һалаагай хоорондохи олтирог дээрэ гаража байдаг халуун аршаан, эндэнь багахан нуур тогтонхой. Нуурай уһан нюруу дээрээ 35–36 градус, дороо 44 градус халуун юм. Эндэ зон халуун аршаанда орожо бэеэ аргалдаг юм.
Намагай аршаан. Адамово тосхонһоо 20 км газарта гаража байдаг халуун (40,4 градус) аршаан.
Гусихын аршаан. Баргажан тосхонһоо 50 км газарта, Гусиха горхоной баруун эрьедэ гаража байдаг халуун (43 −52 градус) аршаан. Аршаанда орохо гэрхэн, байрын гэрнүүд баригданхай.
Хүрбэлигэй аршаанууд. Хүрбэлиг тосхонһоо зүүн-урагшаа саана, наана хэдэн газарта гаража байдаг хүйтэн аршаанууд. Бүхыдөө 5 аршаан гээд тоологдодог.
Шидханай аршаанууд. Мүн лэ дээрэ мэтэ, Шидхан тосхонһоо зүүн урагшаа эндэ тэндэ гаража байдаг 4 эхитэй хүйтэн аршаанууд.
Энэ мэтэшэлэн үшөө хэдэ хэдэн аршаанууд байха.
БАЙГАЛ ШАДАРАЙ АРШААНУУД
Горячинск
Бүхы Зүүн Сибирьтэ үнинэй курортнуудай тоодо ородог энэ курорт Байгалай эрьедэ дүтэ, Улаан-Үдэһөө Баргажанай дардам харгыгаар 180 км газарта байдаг.
18 зуун жэлэй тэнгээр мэдээжэ болоһон юм. Эндэ курортнуудта хабаатай бүхы хэрэгсэлнүүд хуу бии. Уһанайнь халуун 52-53,8 градус, эмнэлгэдэ халта хүргэн һагад хэрэглэдэг юм.
Үе мүсын, һудалнуудай, мэдэрэлэй, арһанай болон эхэнэрнүүдэй үбшэнүүдтэ туһатай.
Горячинск курорт Байгалда дүтэ, Байгалай нүлөөн доро байһанһаа Давос, Цей, Теберда, Абастумани курортнуудһаа булюу туһатай гээд тоологдодог байха юм.
Ильинкэ
Нютагай курортнуудай тоодо ородог, Улаан-Үдэ хотоһоо Кабанскын харгыгаар 54 км газарта, Сэлэнгэ мүрэндэ дүтэ оршодог. Ехэ халуун азотно аршаантай (65–75 градус), үе мүсын, арһанай, мэдэрэлэй, эхэнэрнүүдэй үбшэнүүдтэ туһатай. Эндэ артрит, полиартрит, радикулит аргалдаг.
БАУНТЫН АРШААНУУД
Баунт курорт
Аймагай түб Багдарин тосхонһоо 90 км газарта, Ехэ Хоптон хадын хормойдо байдаг. Тойроод шэнэһэн ойтой үндэр бэшэ хаданууд, олон нуурнууд, эгээл ехэнь — Баунт нуур курортһоо 2 км зайда юм. Газар дороһоо гаража байдаг сероводородно аршаанайнь халуун 54 градус болодог. Эндэ үе мүсын, мэдэрэлэй, арһанай үбшэнүүдые, шарха г.м. түхэреэн жэлэй туршада эмнэдэг юм.
Ауглейн булаг
Бага-Амалат һууринһаа баруун тээшээ 25 км газарта энэ аршаан гаража байдаг, эндэ гол түлэб нютагай зон зунай үедэ гаража амардаг, бэе махабадаа аргалдаг байна.
Буусын аршаан
Бууса нуурай баруун-хойто эрье зубшаад, 200 м. зайда хэдэн эхитэй халуун аршаанууд. 48 градус хүрэтэр халуун. Эндэ нютагай зон амардаг.
Эдээнһээ гадна, Шуринда, Могойн, Ципиканай аршаанууд халуун уһатай, нютагай зоной олоороо амардаг газарнууд юм.
ЗАГАРАЙН АРШААНУУД
Энэ аймагта нютагай хэмжээнэй хэдэ хэдэн аршаанууд бии. Тэдэ аршаанууд барандаа хүйтэн, ехэнхи ушарта уудаг аршаанууд юм. Зарим аршаанууд дээрэ бага-сага барилгатай, аршаан халаажа ородог пүнзэнүүд тодхогдонхой. Тэдэ аршаануудые нэрлэбэл:
«Светлый» булаг. Нохой һууринһаа 15,2 км газарта байдаг.
«Университетский» булаг. Новоильинск һууринһаа 24 км газарта байдаг.
Халсоной аршаан. Новоильинск һууринһаа 30 км газарта, Халсон голой эрьедэ байдаг.
Загарайн аршаан. Загарай һууринһаа урагшаа 8–10 км газарта байдаг. Аршаанда орохо ба байрын гэрнүүд бии,эндэ зундаа олон зон амардаг.
«Смородничный» булаг. Шулуутай тосхонһоо 24 км газарта байдаг ехэ хүйтэн (0 градус) аршаан.
ЗАХААМИНАЙ АРШААНУУД
Шэдитэ аршаануудаараа сууда гараһан Түнхэнэй аймагтай зэргэлээд, уула хадануудай дунда байдаг Захааминда аршаан булагууд олон юм.Тэдэ барандаа хүйтэн аршаанууд, нэгэ газарта халуун аршаан бии.
Бургалтайн аршаан. Михайловка тосхонһоо баруулжаа 13,4 км газарта, Зэдэ голһоо холо бэшэхэнэ гаража байдаг хүйтэн (1 градус) аршаан.
«Киевский» булаг. Михайловка тосхонһоо баруун-хойшоо 19 км газарта гаража байдаг хүйтэн (1,5 градус) аршаан.
«Рудничный» булаг. Закаменск хотоһоо хойшоо 2 км газарта гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Мүльһэтын аршаан. Закаменск хотоһоо 104 км үгсэжэ, Далахай тосхонһоо зүүлжээ 15 модоной зайда байдаг Мүльһэтэ гэжэ газарта гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Хужарай аршаан. Санага тосхонһоо 10 км тухай баруулжаа Хуурлиг гол соо гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Болхойн аршаан. Санага тосхонһоо 5 км урагшаа, ойн захада гаража байдаг, бүхы аймагай хүн зоной амаржа, аргалуулжа байдаг энэ аршаан 1970 —дахи онуудай һүүлээр «унтаһан» байгаа. Байн, 1980-дахи онуудай хахадаар, байраяа урилжа, Дээдэ—Болхой гэжэ газарһаа зүүлжээ, Санагын дасанай урдуур 1 км тухай газарта, «һэрижэ» бадарба гэжэ тэрэ газарта үбһэ сабшадаг байһан Санага нютагай Иван Шагдурович Бандеев хэлээ һэн.Энэ хадаа нютагай зоной шэнжэлжэ үзэхын тухайтай иигэжэ бэшэгдэбэ.
Һонгинын аршаан. Сагаан-Морин тосхонһоо хойшоо, 60 км тухайтай газарта гаража байдаг, хотын үбшэнүүдтэ туһатай хүйтэн аршаан. Тэндэ морёор ябажа хүрэдэг.
Харгантын аршаан. Сагаан-Морин тосхонһоо үгсэжэ, 20 км газарта гаража байдаг, хотын үбшэнүүдтэ туһатай хүйтэн аршаан.
Зэмхын аршаан. Санага Сагаан-Морин хоёр тосхоной эгээл тэгэндэ гаража байдаг, хотын үбшэнүүдтэ туһатай, халаажа пүнзэдэ ородог аршаан.
Улхансагай аршаан. Борто тосхонһоо зүүлжээ 3 км газарта, Нууд голой баруун эрьедэ гаража байдаг хэдэн эхитэй, аймагай зоной олоороо бэеэ аргалжа, амаржа байдаг аршаан.
Борто тосхондо ажаһуудаг, энээн тойрон нютагуудай арад зоной хэрэг бүтээжэ, «аяга баридаг» үндэр наһатай Сэбэг—Жаб Табхаева энэ аршаан харгалза дороо абажа, байрын болон пүнзэдэ орохо гэрхэнүүдые барюулжа, тиишээ хүнгэн машинаар һаадгүй хүрөөд ошохо харгы заһуулһан, юрэдөө, нютаг зондоо алишье талаһаань туһатай хүгшөө юм даа.
Ёнгорбойн аршаан. Закаменск хотоһоо үгсэжэ, 40 км газарта, Зэдэ голой эрьедэ байдаг Ёнгорбой тосхонһоо баруун-хойшоо 4 тухай км ябажа, Шулуун үбэрэй урда жалгаар ороходо 20 шахуу эхитэй аршаанууд байдаг. Энэ хадаа аймагай дэбисхэр дээрэхи халуун аршаанууд гээшэ.
Эдэ аршаанууд үе мүсын, арһанай, мэдэрэлэй үбшэнүүдһээ аргалдаг, эндэ зүрхэнэй, нюдэнэй болон доторой элдэб үбшэнүүдые аргалха хүйтэн аршаанууд олоороо байдаг. Эгээ хүйтэн аршааниинь 4 градус, тиихэдэ хэдэн эхитэй халуун аршаануудынь 28-һаа 40,5 хүрэтэр градус болодог.
1700-дахи онуудай эхин багаар нютагай ангуушадай олоһон эдэ аршаанууд аяар тэрэ үеһөө мүнөө хүрэтэр арад зоной аша туһада бадаржал байдаг, мүнөө Зэдэ голой баруун эрьеһээ аршаан хүрэтэр заһамал харгы баригдажа, зайн гал татагданхай, аршаанда орохо, эдеэ хоолой болон байрын гэрнүүд баригдажа, яһала болбосон түхэлтэй болонхой. Аршаанай хүтэлбэри Ёнгорбой тосхон дээрэ байха, амарха, аргалуулха зон тэндэһээ путёвко абаад, гаража болоно. Путёвко абаһан зониие өөһэдынгөө унаагаар хүргөөд үгэдэг юм.
Ёнгорбойн аршаанай эзэн ехэ хатуу, тэндэхи гурим, журам тон наринаар сахиха ёһотой. Энээниие баримталжа хуряангыгаар хэлэбэл, иимэ нэгэ домог бии юм:
Урда эртэдээ энэ нютагта нэгэ баян айлайхи һуудаг байһан юм ха. Тэрэ айлайхи ехэ сэбэрхэн басагатай байгаа. Энэл нютагай үгытэй, хүлһэншэ хүбүүн тэрэ басаган хоёр бэе бэедээ дурлажа, үргэлжэ ушардаг, уулзадаг болобод. Энэ ябадалыень мэдэһэн баян басагаяа ондоо баян айлай тэнэг, мундуу шамбай, үзэмжэгүй хүбүүндэ, баянииень хаража, хадамнаха гэжэ шиидхэбэри абана.Ондоогоор аргагүй болоходонь, голхорһон басаган, уйдхарайнгаа ехэдэ тэрэ аршаанай жалгын эхин багаар ошожо, бэеэ хорооһон байгаа.Тиигэжэ энэ багай эзэн боложо мүнхэрһэн юм. Гансашье Ёнгорбой нютагай бэшэ, бүхы аймагай хүн зон тэрэниие «Аршаанай эзэн Хүүхэн Бүмбэй» гэжэ хүндэлжэ, тэрээндэ һүгэдэжэ байдаг. Аршаан дээрэ тусгаар өөрын гуримтай. Хүүхэн Бүмбэй бардам зан, һальхай ябадал гаргадаг зондо, архи уулганда дурагүй, тиимэ зондо шанга хэһээлтэ үзүүлдэг юм гэлсэгшэ.
Энэнь даншье һаа хооһон домогхон бэшэл юм даа, али нэгээр гурим хазагайруулагшадтай болоһон ушаралнуудые нютагай зон тоолохол байха.
ЗЭДЫН АРШААНУУД
Аймаг соо хүнүүдэй уужа, бэеэ аргалдаг хэдэн хүйтэн аршаанууд бии. Нэрлэбэл:
Химнын аршаан. Үрмын-Адаг тосхонһоо баруун-хойшоо байдаг.
Наринай аршаан. Нарин тосхонһоо баруун-хойшоо, Уляаһата горхоной эрьедэ байдаг.
Боргойн (Борьёогой) аршаан. Дээдэ—Сагаан нуурай хойно гаража байдаг хүйтэн (0,2 градус) аршаан.
Таглиин нуур. Дээдэ-Тори — Уулзар тосхонһоо дээшээ, үе мүсын, арһанай үбшэнүүдые аргалдаг уһатай, шабартай нуур. Энэ нуурта хүн орожо, бэеэ аргалдаг.
ИВАЛГЫН АРШААНУУД
Хүнэй уужа гү, али халаажа орохо, бэе махабадаа аргалха хэдэн хүйтэн аршаанууд аймагай дэбисхэр дээрэ бии.
Нэрлэбэл:
Ута-Булагай аршаан. Оронго тосхонһоо хойшоо холо бэшэхэнэ гаража байдаг хэдэн эхитэй хүйтэн аршаанууд.
Уточкин булаг. Улаан-Үдэ хотоһоо 13 км газарта, Уточкин жалгада гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Халюутын аршаан. Ивалга тосхонһоо баруун-хойшоо Халюута горхоной зүүн эрьедэ гаража байдаг хүйтэн аршаан.
Үе мүсын, мэдэрэлэй үбшэнүүдтэ туһатай, дээрэһээ соргоор буужа байһан аршаан доро орожо, бэеэ сохюулдаг.
МУХАР-ШЭБЭРЭЙ АРШААНУУД
Аймагай дэбисхэр дээрэ байһан аршаанууд барандаа нютагай хэмжээнэй, хүйтэн аршаанууд юм. Нютагай зон зунай үедэ эдэ аршаанууд дээрээ сугларжа амардаг, уудаг, зарим аршаануудыень халаажа ородог. Нэгэ хэдэн аршаануудыень нэрлэбэл:
Анинска аршаан. Дээдэ-Сутай тосхонһоо зүүн-хойшоо нэгэ модо газарта байдаг.
Шэнэһэтын аршаан. Түгнэ горхонһоо холо бэшэхэнэ, Шэнэһэтэ тосхонһоо 2-3 км хойшоо, сүүдхын туршада 50 куб метр хэмжээгээр гаража байдаг гурбан эхитэй аршаан.
Агшангын аршаан. Агшанга горхоной эрьедэ сүүдхын 250 куб метр хэмжээгээр гаража байдаг.
Никольско аршаан. Никольско тосхон шадар, Петровск- Забайкальскаһаа баруулжаа 35 км газарта гаража байдаг, үбэлдөө хүрэдэггүй аршаан.
СЭЛЭНГЫН АРШААНУУД
Эндэ барандаа хүйтэн аршаанууд. Ехэнхи ушартаа нютагай зон амардаг, бэеэ аргалдаг байха юм. Тэдэ аршаанууд:
Загастайн аршаан. Загастай горхоной хойто ташаланда, Ягодное тосхонһоо 3 км баруулжаа сүүдхын 400 гурбалжан метр хэмжээгээр гаража байдаг аршаан.
Үрмын аршаан. Юрөө тосхонһоо 20–25 км газарта, Үрмэ горхоной зүүн эрьедэ гаража байдаг.
ТҮНХЭНЭЙ АРШААНУУД
«Аршаан» курорт
Түнхэнэй Мундаргануудай урда хормойдо, үбэлдөө хүрэдэггүй, түргэн урадхалтай Хэнгэргэ голой эрьедэ, үзэсхэлэн һайхан газарта энэ аршаан байдаг юм.
Үшөө 1894 оной августын 19-дэ Түнхэнэй Хойморой миссионер Чистохин гэдэг Томскын ехэ һургуулиин эрдэмтэдэй соведэй зүблөөн дээрэ эндэхи (Хойморой) аршаануудые олоһон тухайгаа дуулгаһан, аршаануудые саашадань шэнжэлхэ тухай дурадхал оруулһан байгаа.
100 гаран жэлэй саана Түнхэнэй ангуушад эдэ аршаануудые олоһон гээд ондоо баримтануудшье бии. Өөрэгүйл даа. Юрэдөө, 100 гаран жэлэй саана амитан зондо онсо ашатай байгаалиин шэдитэ нюусануудай нэгэн эли болоһон, тэрэ гэһээр арад зоной аша туһада хэрэглэгдэжэ байна.
Түнхэнэй аршаан Улаан-Үдэ хотоһоо баруун тээшээ 450-яад, түмэр харгын «Слюдянка» станциһаа 130, тиихэдэ аймагай түб Хэрэн тосхонһоо зүүлжээ 70 модо газарта оршодог юм.
«Аршаан» курорт 3 янзын уһатай. Хэнгэргэ голой эрье зубшаҺан, газар дороһоо халуун, бүлеэн, хүйтэн аршаанууд сорьёжо байдаг. 40 градусһаа дээшэ - халуун, 36–39 градус - дулаан, тиихэдэ 20 градусһаа доошо 2-3 градус хүрэтэр — хүйтэн гээд хубаардаг байха юм.
Эндэ хүнүүд аршаан уужа, пүнзэдэ (ваннада) орожо, бэеэ аргалдаг. Хүнэй досоо бии болодог олон янзын үбшэнһөө аргалха шэдитэй. Энэ аршаанда ямар үбшэнтэниие аргалжа болохоб гэбэл:
— гипертоническа (шуһанай дарасын хөөрэлгэ);
— ипотоническа (шуһанай дарасын уналга);
— зүрхэ хэрхын үбшэнүүд;
— һудалай үбшэнүүд
— мэдэрэлэй үбшэнүүд (невроз);
— хото, толгойн
— гастрит (хотын нулан үбшэн);
— хотын, нарин гэдэһэнэй яра (язва);
— бүдүүн, нарин гэдэһэнэй үбшэнүүд;
— эльгэн, һүлһэн болон суухын үбшэнүүд;
— мүнгөөрһэн хоолойн, уушханай үбшэнүүд болон бусад.
Шэдитэ аршаан — уһанһаа гадна, эндэхи агаар, байгаали үбшэнтэнэй һэргэхэ, заһарха ябадалда горитой нүлөө үзүүлдэг.
Үни удаан ажаллажа, дүршэл ехэтэй болоһон эндэхи эмнэлгын хүдэлмэрилэгшэдэй заабаряар гурим наринаар сахижа, аршаанда оролго хүртэлгэ хоёрые зүбөөр хэрэглэхэ тон шухала.
Шумаагай аршаан
Саяан уулын арада, зоной ошохонь бэрхэтэй газарта байдаг тула хүсэд элирээгүй юм. Энэ аршаанай заахан түхэреэн газарта наян найман эхитэй булагууд бии, булта ондо ондоо шанартай (гашуун, халуун, бүлеэн, эхүүн, охитой, тунгалаг), зүйл бүриин уһатай, элдэб үбшэнүүдые аргалхада туһатай гэдэг. Шумааг гээшэ гушан гурбан Мундаргын арын хормойдо, үбэлэй хүйтэндэ хүрэдэггүй, түхэреэн жэлдээ үнгын һайхан сэсэгүүдэй ургажа байдаг, элдэб ан гүрөөлэй ба зэрлиг ямаадай бэлшэжэ, үнгын шубуудай донгодон жэргэжэ байдаг газарта, зүһэ бүриин мододой дунда оршодог. Иимэ олоороо нэгэ газар сугларһан, ная гаран эхитэй аршаанууд Шумаагһаа ондоо тээ бии гэжэ дуулдаагүй юм.
Эндэхи нютагай хүнүүд зуу гаран жэлэй туршада энэ аршаанда ошожо, бэеэ заһадаг, эрдэмтэд һонирхон шэнжэлдэг. Булаг бүриин эхиндэ түбэдөөр,монголоор, ородоор ямар үбшэндэ туһатайень заажа бэшэһэн байгша. Илангаяа Эрхүүгэй университедэй эрдэмтэд һаналаа ехээр табижа байдаг.Энэмнай хожом хойшодоо ехэхэн курорт болохо байха.
Ниловэ пустынь — Туранай халуун аршаан
Эрхүү мүрэндэ шудхан орожо байдаг Ехэ-Уһан горхоной эрьедэ, Зүүн Саяанай хадануудай гүнзэгы жалга соо 1930—дахи онуудаар олдоһон халуун, хүйтэн аршаанууд.
1845 ондо Эрхүү хотын архиепископ Нил Столбенский эндэ хүрэжэ ерэһэн. Тэрэ үедэ, 1840 ондо, Эрхүүгэй губернатор В.С.Руперт Эрхүүгэй эмнэлгын хүтэлбэриин инспектор Сорочинский аптекарь Калау хоёрто даабари үгэжэ, эндэхи аршаан шэнжэлүүлһэн, аршаанда орохо хэдэн пүнзэнүүд тодхогдоһон, губернаторай һамганда зуһалан баригдаҺан байгаа.
Нил эндэ хүрэжэ ерэхэдээ, даяаншадай хиид (пустынь) барюулха шиидхэбэри абаһан байгаа. 1851 ондо Нэгэдүгээр Николай хаан үндэр санаарта Нил Столбенскиин нэрэтэ хиид бариха захиралта гаргаһан, тиин хожомоо энэ аршаанай газар арад зоной дунда «Ниловэ пустынь» гэжэ алдаршаһан, мүнөөшье энэ нэрээрээ зоной дунда мэдээжэ юм. Буряад аймагай дэбисхэр дээрэ байдаг энэ аршаанай нэрые буряад хэлэн дээрээ "Нилэй даяаншын хиид«,- гээд нэрлэмээр, нэрлээшьегүй һаа иигэжэ ойлгомоор байна.
Эндэ жэл бүри 10 гаран мянган зон хоёр долоон хоногой туршада бэе махабадаа элүүржүүлдэг. Аршаанай халуун 43 градус хүрэтэр юм.
Зоной хэлэдэгээр, Ниловкын аршаан физико—химическэ бодосуудаараа дэлхэйдэ мэдээжэ Цхалтубо (Грузи) Белокуриха (Алтайн хизаар) хоёрто дүтэрхы, урданай СССР гүрэн соо яһала мэдээжэ байгаа, мүнөөшье мэдээжэ.
Эндэ үе мүсын, мэдэрэлэй системын, арһанай үбшэнүүдые аргалдаг, хухарһан аярһан яһанда, эхэнэрнүүдэй үбшэнүүдтэ туһатай.
Аймагай түб Хэрэн тосхонһоо баруулжаа 42 км газарта оршодог.
Жэмһэг
1953–54 онуудаар «Востоксибнефтегеология» трестын эрдэмтэд Эрхүү мүрэнэй баруун эрьедэ, Жэмһэг тосхонһоо 5 модоной газарта бэдэрэлгын зорилготой газар нүхэлжэ байһаар, 780—яад м. дороһоо халуун аршаан гаргаһан байна.Газар нүхэлдэг түхеэрэлгын нэрээр энэ аршаан зоной дунда «Вышкын аршаан» гээдшье нэрлэгдэдэг. Гаража байдаг аршаанай халууниинь 38,5–40 градус юм. Уһа һорохо ямаршье түхеэрэлгэгүй өөрөө секундын 6 литр гаража байдаг. Зон эндэ тодхогдоһон 10 гаран пүнзэнүүдтэ орожо, бэеэ аргалдаг.
Яһанай, үе мүсын, мэдэрэлэй, арһанай, тиихэдэ эхэнэрнүүдэй үбшэнүүдтэ туһатай.
Аймагай түб Хэрэн тосхонһоо 22 модо зүүлжээ байдаг.
Хонгор — Уула
Жэмһэгэй аршаануудай тоодо ородог, Гурбан—Дабаанай хормойдо, Хара-һан горхоной хоёр эрьеэр 10 гаран эхитэй аршаанууд. Хүйтэн (4–6 градус) аршаанууд, доторой бүхы шахуу үбшэнүүдтэ туһатай уудаг аршаанууд, үе мүсын, арһанай үбшэнүүдые аргалха зон халаажа ородог байха юм.
Жэмһэг тосхонһоо баруун-урагшаа 9 км газарта байдаг юм.
Хүнтэйн аршаан
Хойморой нуурнуудай хажууда, «Аршаан» курортһоо 10 км зайда, Хэнгэргын баруун эрьеһээ холо бэшэхэнэ байдаг. Энэ аршаанда нютагай зон үе мүсын үбшэнүүдые аргалдаг юм.
Далбайн аршаан
Далбай горхоной эрьедэ, Туран тосхонһоо 25 км газарта байдаг. Нютагай зон олон эхитэй эдэ аршаануудые уудаг, пүнзэдэ ородог, «Далбайн халуун аршаан», — гээд нэрлэдэг байха юм.
Субарга (Хуушан аршаан)
«Аршаан» курортһоо баруулжаа 5 км газарта нютагай зоной олоороо амардаг аршаанууд.
Папий аршаан
«Аршаан» курортһоо баруулжаа 12 км газарта нютаг соогоо мэдээжэ, зоной олоороо амардаг аршаанууд.
Эдэ нэрлэгдэһэн аршаануудһаа гадна нютагай хэмжээнэй олон тоото халууншье, хүйтэншье аршаанууд Түнхэнэй аймагта элбэг.
ХОРИИН АРШААНУУД
Хори тосхонһоо баруун тээшээ нэгэ бүлэг аршаанууд байдаг. Эдэ аршаанууд барандаа нютагай хэмжээнэй, нютагай зон зунай хаһада гаража амардаг, бэе махабадаа элүүржүүлдэг юм. Барандаа хүйтэн аршаанууд. Нэрлэбэл:
Энгэрэй аршаан. Нарин—Горхоной эрьедэ,Тээгдэ тосхонһоо зүүн-хойшоо 43 км газарта.
Хүхэ-Шулуутын аршаан. Хүрбэ голһоо холо бэшэ, Тээгдэ тосхонһоо зүүн-хойшоо 45 км газарта байдаг.
Тээгдын аршаан. Тээгдэ тосхонһоо зүүн-хойшоо 9 км газарта байдаг. Эндэ аршаан халаажа орохо бишыхан гэр баригданхай.
Хасууртайн аршаан. Хасуурта тосхонһоо баруун-хойшоо 4,6 км газарта байдаг.
Дархитын аршаан. Хасуурта голдо, тосхондо дүтэшэг хэдэн эхитэй аршаанууд.
Ашангын аршаан. Хори тосхонһоо зүүлжээ, Ашанга тосхонһоо хойшоо хадада гаража байдаг энэ аршаан амаралтын газар болгогдонхой, барилганууд бии.
ХОЙТО-БАЙГАЛАЙ АРШААНУУД
Ехэ голой (Большереченскэ) аршаан. Давша шадар байдаг. Ехэ халуун, олон эхитэй аршаанууд. Гаража байдаг аршаанайнь халуун 50–60; 74,5 градус.
Дээдэ-Ангарай аршаан. Дээдэ—Ангар голой баруун эрьедэ 30— 32 градус халуун аршаан.
Эдээнһээ гадна, энэ аймагта Иркана, Джилиндэ, Давшын, Дээдэ заямхын, Дэлюун—Уранай, Корикейн, Котельниковскэ, Муйска, Сарта, Фролихинска, Хакусска, Чуро гэһэн нютагай хэмжээнэй халуун аршаанууд бии.
ХУРАМХААНАЙ АРШААНУУД
Байгал далайн зүүн хажуугаар, Баргажан голые үгсэжэ оршоһон Хурамхаанай аймагта холо, ойгуур сууда гараһан эди шэдитэй халууншье, хүйтэншье аршаанууд элбэг. Байгал далайн хоёр дали мэтэ, монголоор хэлэбэл, хосмолжон гэхэ гү, али тэгшэ хэмтэй (симметричнэ) Түнхэнэй болон Хурамхаанай аймагууд үзэсхэлэн байгааляараашье, үргэн талаараашье, тиихэдэ аршаан булагуудаараашье адлил юм. Мүнөө Хурамхаанай аймагай аршаануудые нэрлэжэ хараябди:
Аллын аршаан
Баргажанай шэлын жалгануудай нэгэндэ,Баргажан голой баруун һалаа болохо Алла горхоной эрьедэ гаража байдаг халуун аршаанууд. Сульфатна натриева холисотой эдэ аршаануудай халууниинь 52—һоо 77 градус хүрэтэр, уһа элбэгтэй, таһалгаряагүй гаража байдаг. Дэрээн тосхоной ажаһуугшад эндэ аршаанда орохо болон байрын гэрнүүдые баринхай, үзэсхэлэн һайхан байгаалитай энэ аршаанда аймагай зон, бусадшье нютаг нугануудһаа хүнүүд олоороо ерэжэ амардаг, бэеэ аргалдаг байха юм.
Гааргын аршаан
Хурамхаан тосхонһоо зүүлжээ 78 модо газарта, Гаарга голой баруун эрьедэ хабсагайһаа гаража, гурбан табсангаар доошоо голдо орожо байдаг. Уһа элбэгтэй, секундын туршада 200 гурбалжан метр гаража байдаг юм. Аршаанай халуун 74–75 градус болодог. Эндэ аймагай хэмжээнэй санатори эмхидхэгдэһэн, байрын болон эдеэ хоол бариха гэрнүүд баригданхай, аршаанда орохо гэрхэнүүд соонь зайламал пүнзэнүүд тодхогдонхой.
Хүшэгээрэй аршаан
Аймагай түб Хурамхаан тосхонһоо зүүн хойшоо 80 гаран модоной газарта хэдэ хэдэн эхитэй аршаанууд, тиихэдэ эмнэлгын сероводородтой шабартай нуур байдаг. Уһа, шабарынь элбэг, аршаанайнь халуун 21—һээ 75 градус хүрэдэг. Шабартай аршаанда орохо, эдеэ хоол бариха мүн байрын гэрнүүд баригданхай. Үе мүсын, арһанай үбшэнүүдтэ тон туһатай энэ аршаанда Россиин холо, ойрын хизаар нютагуудһаа хүн зон ерэжэ бэеэ аргалдаг, амардаг байха юм.
Һэюугэй аршаан
Аймагай зүүн хойто захада, Ягдаг тосхон шадар, Һэюу горхоной адаг багаар гаража байдаг 35—һаа 55 градус хүрэтэр халуун аршаан. Хэрэгтэй болохо гэрнүүд баригданхай, зунай үедэ зон холошоонгүй ошожо бэе махабадаа аргалжа, амаржа байдаг юм.
Үмхэйн аршаан
Баргажан голой эхин багаар, Ягдаг тосхонһоо 18 модо газарта, Баргажан голой зүүн эрьедэ, голой олтирог дээрэ гаража байдаг 48–50 градус халуун аршаанууд. Аршаанда хэрэгтэй бүхы барилгануудтай, дулаанай сагта зоной олоороо ябажа бэеэ аргалдаг газар юм.
Хурамхаанай аймаг дээрэ нэрлэгдэһэн аршаануудһаа гадуур олон тоото халууншье, хүйтэншье нютагай хэмжээнэй аршаануудаар баян юм.
ХЭЖЭНГЫН АРШААНУУД
Хэжэнгын аймагта гол түлэб шэнжэлэгдэһэн хэдэ хэдэн хүйтэн аршаанууд бии. Тэдэ аршаануудые нэрлэбэл:
Аса-Шэбэрэй аршаан. Эдэрмэг тосхонһоо хойшоо 7 модо газарта гаража байдаг үе мүсын, зүрхэ һудалай, доторой болон эхэнэрнүүдэй үбшэнүүдые аргалдаг хүйтэн аршаан.
Ородой аршаан. Ород тосхонһоо баруун-хойшоо 5 км газарта гаража байдаг, дээрэ нэрлэгдэһэн үбшэнүүдые аргалдаг хүйтэн аршаан.
Хурьгадай аршаан. Хурьгада хүндыдэ гаража байдаг, мүн лэ дээрэ нэрлэгдэһэн үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Һараантын аршаан. Нарһан ой соо гаража байдаг, Аса-Шэбэрэй аршаан мэтэ аргатай хүйтэн аршаан.
Жэбхээһэнэй аршаан. Хэжэнгэ тосхонһоо Сулхара ошодог харгыһаа 17 модо газарта гаража байдаг, дээрэ нэрлэгдэһэн үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Мозойн аршаан. Сулхара тосхонһоо 38 км газарта Мозойн хүндыдэ гаража байдаг, хото, толгойн, мэдэрэлэй үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Хуурайн аршаан. Үлзытэ тосхонһоо 40 модо газарта, Хуурайн жалгада гаража байдаг, үе мүсын, зүрхэ һудалай, хото толгойн, эхэнэрнүүдэй үбшэнүүдые аргалхада туһатай хүйтэн аршаан.
Эреэнэй аршаан. Чисан тосхон шадар гаража байдаг, хото, толгойн, мэдэрэлэй үбшэнүүдые аргалдаг хүйтэн аршаан.
Хужарта нуур. Хираанай нууртай адлирхуу, үе мүсын, арһанай, мэдэрэлэй болон эхэнэрнүүдэй үбшэнүүдые аргалдаг шабартай нуур.
ХЯАГТЫН АРШААНУУД
Хяагтын аймагай аршаануудые нэрлэбэл:
Тамирай аршаан. Хэрээтэ горхоной эхин багаар, Тамир тосхонһоо зүүн- хойшоо 12 км газарта гарадаг.
Хүдэриин аршаан. Бага—Хүдэри тосхонһоо баруун-хойшоо 18 км газарта гаража байдаг.
Хираан. Хяагта хотоһоо 30 км болохо газарта Хираан нуур байдаг. Энэ нуурай эрьедэ Буряад Республика соо оройдоо гансахан нуурай шабараар эмнэдэг газар бии юм. Бүхы Зүүн Сибирь, Алас-Дурнаар дүрбэн лэ иимэ эмнэлгын газар бии. (Хираан, Угдаан, Абанах, Сад—город)
Эндэ үе мүсын үбшэнүүд (артрит, полиартрит), мэдэрэлэй, арһанай, эхэнэрнүүдэй үбшэнүүд аргалагдадаг байха юм.
ЯРУУНЫН АРШААНУУД
Романовкын аршаан. Романовка тосхонһоо зүүн-хойшоо 47 км зайда оршодог. Аршаан горхоной зүүн эрьедэ энэ аршаан гаража байдаг. Нютагай хэмжээнэй энэ аршаанай бүридэлдэ натриин бодосууд бии, хүйтэн аршаан.
Маарагтын аршаан. Нарһата тосхонһоо баруулжаа, Эгэтын-Адаг нютагдахи Маарагта голой эрьедэ гарадаг. Хүйтэн (12,8 градус) аршаануудай тоодо ородог энэ аршаан сүүдхын туршада 100 гурбалжан метр уһа гаргажа байдаг.
Погромнын аршаан. Романовкын аршаантай тон адли, Нарһата тосхонһоо баруулжаа 32 км газарта, Погромно горхонһоо холо бэшэхэнэ гаража байдаг.
Дабаан-Горхоной аршаан. Нарһата тосхонһоо зүүн-урагшаа 26 км газарта гарадаг хүйтэн аршаан (6 градус). Эндэ байгаад амарха, бэеэ элүүржүүлхэ байранууд баригданхай.
Хүлэй аршаан. Үльдэргэ нютагһаа зүүлжээ Хүлгэжэ газарай хото хоолойдо арга болохо охи ехэтэй хүйтэн аршаан.
Мүһэхэйн аршаан — Нарһата тосхонһоо зүүн-урагшаа. Нарһатаһаа баруун-урагшаа Поперечнын аршаан, Комсомольск тосхонһоо 40 км газарта Хултаран аршаан, Романовка шадар Шербахта гэдэг аршаан — эдэ барандаа нютагай хэмжээнэй хүйтэн аршаанууд.
Хэжэнгын аймагай аршаануудые Пүнсэг Балдандоржин,
Агын тойрогой аршаануудые Бата-Мүнхэ Жигжитов гэгшэд бэшэбэд.
Бэшэ аймагуудай аршаануудые Ю.В. Мункоев, П.Л. Натаев
хоёрой «Курорты Бурятии» гэжэ ном хэрэглэн,
Николай Шабаев бэшэбэ.